Οι Προσωκρατικοί ως φιλόσοφοι

Προσωκρατικοί: Θεωρία και πράξη 

§1. Πρώτα-πρώτα πρόκειται για μια ονομασία, που καλύπτει την αρχική ιστορική φάση της ελληνικής φιλοσοφίας μέχρι την εποχή του Σωκράτη. Ως όρος ιστορικής εποχής, δεν παραπέμπει σε μια συστηματικά ομοιόμορφη δομή σκέψης, αλλά κυρίως σε μια εξαιρετικά διαφοροποιημένη και ποικιλόμορφη δομή, η οποία αποκτά μόνο έναν ορισμένο βαθμό σαφήνειας λόγω της σχεδόν παντελούς έλλειψης παραδοσιακών πρωτογενών πηγών. Η προσωκρατική φιλοσοφία δεν αναδύθηκε στην Αττική, στην καρδιά του ελληνικού στοχασμού, αλλά στις αποικίες της Μικράς Ασίας, της Κάτω Ιταλίας και της Θράκης, που ήταν πολιτιστικά ανώτερες από την πατρίδα εκείνη την εποχή. Η προσωκρατική σκέψη αφήνει πίσω της τη μορφή του μύθου και προσλαμβάνει βήμα προς βήμα μια μορφή εννοιολογικής σκέψης, που δεν ασχολείται πλέον με προσωποποιήσεις θεϊκών αρχέγονων όντων, αλλά αναζητεί μια πρώτη λογική αρχή, την αρχή όλων των όντων, γι' αυτό και αυτές οι απαρχές της ελληνικής σκέψης μπορούν να χαρακτηριστούν φυσική φιλοσοφία. Αυτή η αρχή θεωρήθηκε αρχικά ως υλική, π.χ. ως νερό στον Θαλή, ως αέρας στον Αναξιμένη, αλλά στη συνέχεια απέκτησε μια ολοένα και πιο αφηρημένη δομή, π.χ. ως άπειρο  στον Αναξίμανδρο, ως αριθμός στον Πυθαγόρα, ως φωτιά στον Ηράκλειτο, ως το αδιαίρετο άτομο στον Δημόκριτο.

§2. Στη χορεία των Προσωκρατικοί ανήκουν οι πρωταρχικές σχολές σκέψης, όπως είναι οι Ίωνες φυσικοί φιλόσοφοι: Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης, οι Πυθαγόρειοι (Πυθαγόρας, Αλκμαίων από τον Κρότωνα, Αρχύτας από τον Τάραντα), οι Ελεάτες (Παρμενίδης, Μέλισσος, Ζήνων) και οι ατομικοί φιλόσοφοι (Λεύκιππος, Δημόκριτος), αλλά και πλήθος μεμονωμένων στοχαστών που είναι δύσκολο να ταξινομηθούν. Τέτοιοι είναι ο Ηράκλειτος, ο Ξενοφάνης, ο Εμπεδοκλής, ο Αναξαγόρας. Ο Διαφωτισμός των Σοφιστών (π.χ. Πρωταγόρας, Γοργίας, Πρόδικος, Ιππίας, Αντιφών) και η φιλοσοφία του ίδιου του Σωκράτη μπορούν να συνοψιστούν σε μια δεύτερη φάση, η οποία μερικές φορές αντιμετωπίζεται ανεξάρτητα από τους προσωκρατικούς. Συνοπτικά ως προς τους Προσωκρατικούς: είναι εκείνοι οι σοφοί (τόσο φιλόσοφοι όσο και φυσικοί) που τοποθετούνται, ιστορικά και φιλοσοφικά, πριν από τον Σωκράτη και προσπαθούν να κατασκευάσουν συστήματα της φύσης – κοσμολογίες – που δεν βασίζονται ούτε στη μυθολογία ούτε στη θεολογία. Στη συνάφεια τούτη αναδεικνύονται πρωτεργάτες ενός αρχέγονου κινήματος σκέψης, το οποίο ιστορικά έμελλε να αποτελέσει τη βάση για να αναπτυχθεί και να φτάσει η φιλοσοφική σκέψη –και δη η ελληνική σκέψη– στις ύψιστες κορυφές.

§3. Είναι αλήθεια, σύμφωνα με όσα αποδίδει ο Διογένης ο Λαέρτιος στον Πυθαγόρα, πως ο φιλόσοφος ονομάστηκε αρχικά σοφός και ως τέτοιος είναι εκείνος, συγκριτικά με τους πολλούς, που είναι οντολογικά αφοσιωμένος στο να οδηγήσει την ψυχή στον ύψιστο βαθμό φωτός. Επειδή όμως η σοφία ιδιάζει μόνο στο θεό και δεν είναι προσιτή στον καθένα, ο φιλόσοφος έχει επίγνωση ότι δεν είναι σοφός, καθώς κατ’ ουδένα τρόπο είναι θεός, και κατανοεί τον εαυτό του ως τον άνθρωπο που επιζητεί τη σοφία και αγωνίζεται με όλο του το Είναι να βρεθεί σε έναν τέτοιο τρόπο αναζήτησης της σοφίας, της αλήθειας. Αυτός ο προσδιορισμός έχει την αξία να μας διαφωτίσει για δυο από τις ιδιότητες που είναι απαραίτητες για τον φιλόσοφο: η ταπεινοφροσύνη και συναφώς η επίγνωση που του επιτρέπει να καταλάβει ότι δεν είναι θεός και ότι, ως εκ τούτου, παραμένει μαθητευόμενος όλη του τη ζωή. Αυτή η μαθητεία είναι που τον καθιστά εραστή της γνώσης και της αλήθειας. Ακριβώς αυτό το μονοπάτι της αλήθειας είναι το κοινό στοιχείο που χαρακτηρίζει όλους του Προσωκρατικούς. Τούτο το μονοπάτι είναι ένας μακρύς δρόμος που έχουν πάρει οι Προσωκρατικοί και συνεχίζουν να παίρνουν όλες οι επόμενες αληθινά φιλοσοφικές οντότητες.