Πλάτων: η φιλοσοφία ως θεραπεία της ψυχής

ΠΛΑΤΩΝ

427 π.Χ.–347 π.Χ. 

Τι μας διδάσκει ο Χαρμίδης;

§1. Στο πλαίσιο μιας συνολικής πραγμάτευσης αυτού του έργου κεντρικό ρόλο παίζει το ερώτημα «Τι είναι η σωφροσύνη;». Η ανάλυσή του διέρχεται μέσα από πολλές βαθμίδες. Στον πρόλογο (153a1–158e5) ο Σωκράτης αφηγείται την επιστροφή του από τη μάχη στην Ποτείδαια, τον περίπατό του μέσα στην πόλη και το πέρασμά του, ως συνήθως, από μια Παλαίστρα. Σε μια συνομιλία με τον Χαιρεφώντα και τον Κριτία, τους ρωτάει για το πώς πάνε τα πράγματα στην πόλη, για το πώς προχωράει η φιλοσοφία και για το αν υπάρχουν νέοι που διακρίνονται για την ομορφιά τους ή για την ορθοφροσύνη τους ή και για τα δυο. Σε λίγο ακούει για τον όμορφο Χαρμίδη, ο οποίος λίγο αργότερα μπαίνει στη σκηνή και παρασύρεται στη συζήτηση από τον Σωκράτη.

§2. Η έναρξη της συζήτησης γίνεται με έναν πολύ ιδιότυπο τρόπο: ο Σωκράτης παρουσιάζεται να γνωρίζει ένα αντίδοτο στον περιστασιακό πονοκέφαλο του Χαρμίδηꞏ για να μπορέσει όμως κάποιος να διώξει αυτή την ασθένεια πρέπει να θεραπεύσει ολόκληρο το σώμα, και αυτό απαιτεί προηγούμενη θεραπεία της ψυχής:

«ο Ζάλμοξης … λέει ότι, όπως δεν πρέπει να επιχειρεί κανείς να θεραπεύσει τα μάτια ξέχωρα από το κεφάλι ούτε το κεφάλι ξέχωρα από το σώμα, έτσι δεν μπορεί ούτε το σώμα να γιατρέψει ξέχωρα από την ψυχήꞏ  και ότι αυτή είναι η αιτία που στους γιατρούς εν Ελλάδι ξεφεύγουν τα πολλά νοσήματα, καθώς αδιαφορούν για το Όλο, στο οποίο θα ’πρεπε να στρέφουν την προσοχή τους και που, αν αυτό δεν είναι καλά, ούτε το μέρος μπορεί να είναι καλά»[1].

Εδώ έρχεται στο προσκήνιο η διαλεκτική μέρους και Όλου: το Όλο είναι η ψυχή, από την οποία εκκινούν όλα: και το κακό και το καλό για το σώμα, δηλαδή για το μέρος, όπως επίσης για τον κάθε άνθρωπο ως τέτοιον. Για να είναι, επομένως, καλά το μέρος, το σώμα και ο κάθε επιμέρους άνθρωπος, πρέπει πρώτα να είναι καλά η ψυχή.

§3. Η θεραπεία της ψυχής, ως προκύπτει, είναι το πρωταρχικό μέλημα του ανθρώπου, αν θέλει να είναι καλά και το σώμα του και να στέκεται όρθια όλη η υπαρκτική του σύσταση. Το γιατρικό δε για την ψυχή είναι οι «ωραίοι λόγοι»[2] που γεννούν μέσα της τη σωφροσύνη. Όταν ο Κριτίας λέει ότι ο Χαρμίδης είναι ήδη «ο πιο σώφρων ανάμεσα στους τωρινούς νέους»[3], ο Σωκράτης απαντά ότι τότε δεν θα του ήταν δύσκολο του νεαρού Χαρμίδη να δείξει σε τι συνίσταται η σωφροσύνη. Κατ’ αυτό τον τρόπο, ο φιλόσοφος φτάνει στο κύριο θέμα της συζήτησης: αρχίζει λοιπόν να ρωτάει τον Χαρμίδη, αν θεωρεί πως έχει ήδη αρκετή σωφροσύνη ή πως υστερεί. Με το ερώτημα αυτό, ο Σωκράτης δεν προσδοκά να απαντήσει ο Χαρμίδης με ένα ναι ή με ένα όχι, διότι το νεαρό της ηλικίας του τελευταίου δεν του επιτρέπει ούτε να παραδεχθεί πως είναι αρκετά σώφρων ούτε πως στερείται τη σωφροσύνη.

§4. Η παραδοχή της στέρησης σημαίνει ότι αρνείται την απαραίτητη σωφροσύνη, που προσφέρει μια οικογένεια, σαν τη δική τουꞏ δηλαδή μια οικογένεια με καλές αρχές και λαμπρή καταγωγή.[4] Από την άλλη, ένας a priori ισχυρισμός ότι διαθέτει αρκετή σωφροσύνη δεν θα ταίριαζε με την ηλικία του και θα παρέμενε απλός ισχυρισμός, που θα αποδείκνυε όμως ότι ο νεαρός Χαρμίδης είναι αγενής.[5] Το σχετικό με τα παραπάνω μέρος της έρευνας που ακολουθεί θέτει σε δίλημμα τον Χαρμίδη κατά τρόπο που να δηλώνει με σύνεση και εγκράτεια ότι δεν μπορεί να πει υπέρ του ενός ή του άλλου:

«αν δεν πω ότι είμαι σώφρων, αφενός θα είναι παράλογο να λέω τέτοια πράγματα για τον εαυτό μου, αφετέρου δε θα διαψεύσω τον Κριτία και πολλούς άλλους, που θεωρούν, όπως λέει αυτός, ότι είμαι σώφρωνꞏ αν πάλι πω ότι είμαι και επαινέσω τον εαυτό μου, ίσως αυτό φανεί δυσάρεστο. Επομένως, δεν έχω τι να σου απαντήσω».[6]

Ο Σωκράτης αφορμάται από την αντικειμενική αδυναμία του Χαρμίδη ν’ απαντήσει και ζητάει να ερευνήσουν από κοινού το τι είναι σωφροσύνη. Η κοινή αναζήτηση, κατά τον Σωκράτη, σημαίνει ότι ο ίδιος αποτελεί το οδηγητικό νήμα της σκέψης του συνομιλητή του.

§5. Η πρώτη και η δεύτερη απόπειρα του Χαρμίδη να ορίσει τη σωφροσύνη (δηλαδή: η σωφροσύνη είναι «ένα είδος ηρεμίας, γαλήνης [:ἡσυχιότης τις]»[7] ή ταυτίζεται με την «αιδώ [αἰδὼς»[8]) αποτυγχάνουν. Οι εν λόγω ορισμοί δεν μπορούν να αποδώσουν την καθολική Ιδέα της σωφροσύνης, αλλά περιορίζονται σε επιμέρους ιδιότητες του ανθρώπου, οι οποίες, ανάλογα με τις συνθήκες και το πλαίσιο των σχέσεων, δεν είναι υποχρεωτικά καλές αλλά μπορεί να αποβαίνουν και κακές. Ο Χαρμίδης επιχειρεί έναν τρίτο ορισμό: η σωφροσύνη είναι «να κάνει κανείς τα δικά του πράγματα [:τὸ τὰ ἑαυτοῦ πράττειν]»[9]. Αυτός ο ορισμός είναι άκρως προβληματικός. Όπως λέει ο Σωκράτης, μοιάζει με αίνιγμα. Ο Κριτίας τότε, που είναι ο αρχικά ανώνυμος εμπνευστής του τρίτου ορισμού, παρεμβαίνει και δέχεται να εξετάσει μαζί με τον Σωκράτη το αληθές ή μη του εν λόγω ορισμού. Η συζήτηση τώρα διεξάγεται μεταξύ Κριτία και Σωκράτη.

§6. Ο πρώτος αποπειράται να αναμετρηθεί με τον Σωκράτη, δίνοντας τρεις ερμηνείες, εξηγήσεις, τη μια μετά την άλλη, για την Ιδέα της σωφροσύνης: α. το να κάνει κανείς το δικό του σημαίνει να κάνει ό,τι είναι καλό.[10] β. τὸ γιγνώσκειν ἑαυτόν: δηλαδή σωφροσύνη είναι το να γνωρίζει κανείς τον εαυτό του[11], είναι αυτογνωσία. Στη συνάφεια τούτη, ο Κριτίας υποστηρίζει ότι και η δελφική επιγραφή Γνῶθι σαυτόν δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά να λέει ο θεός στον κάθε άνθρωπο που εισέρχεται στο ναό του: Σωφρόνει (=να είσαι σώφρων)[12]. Ο Σωκράτης δεν δέχεται ότι οι δυο ως άνω ορισμοί είναι ικανοποιητικοί για την ουσία της σωφροσύνης και συνεχίζει να ωθεί, με μοναδική συλλογιστική, την ως τώρα επιχειρηματολογία του Κριτία όλο και σε νέες αναζητήσεις. Έτσι ο τελευταίος δίνει και έναν τρίτο ορισμό της σωφροσύνης ως συμπληρωματικό και όχι ως αποκλειστικά αναιρετικό των προηγούμενων ορισμών. γ) Η σωφροσύνη είναι γνώση και του εαυτού της και των άλλων γνώσεων[13]. Από όλους αυτούς τους ορισμούς και τη συναφή επιχειρηματολογία δεν οδηγείται τελικά η συνομιλία σε πιο φωτεινά μονοπάτια γύρω από την Ιδέα της σωφροσύνης. Ένα μόνο, όχι ευκαταφρόνητο, αποτέλεσμα προκύπτει: η ένδειξη ότι η σωφροσύνη πρέπει τελικά να αναζητείται στη σφαίρα της Γνώσης και του Καλού.Για τον ίδιο τον Χαρμίδη, όμως - που υποτίθεται ότι ήταν σώφρων - αποδεικνύεται ότι παρά την αποτυχία του ορισμού θέλει ακόμα να τον θεραπεύσει ο Σωκράτης με το φάρμακο της ψυχής - τους ωραίους λόγους που διαμεσολαβούν σωφροσύνη. Δι’ αυτής εν τέλει της διαλεκτικής οδού, η φιλοσοφική συνομιλία άγεται προς μια κοινότητα του Ωραίου, του Συνετού και του Σοφού. Αυτή η κοινότητα αποτελεί, υπό μια έποψη, την έννοια της Ολότητας, του Όλου, που περιέχει τα μέρη.