Πλάτων: τι είναι βαναυσία και βάναυσος;

ΠΛΑΤΩΝ

(428–348 ή 347)

Βαναυσία, Βάναυσος

Βαναυσία είναι η χειρωναξία, η άσκηση βάναυσης τέχνης ή έργου. Βάναυσος είναι, μεταξύ των άλλων, ο συνήθως απαίδευτος χειρώνακτας, ο αγροίκος, ο αφιλόκαλος, ο ακαλαίσθητος.

1. Σε όλο του το έργο αλλά και πολύ συγκεκριμένα στην Πολιτεία  ο Πλάτων εκφράζει την ανάγκη στροφής των ανθρώπων προς τη φιλοσοφία και, όπως την ονομάζει ακριβέστερα, προς την αληθινή φιλοσοφία. Γιατί προς την αληθινή φιλοσοφία; Επειδή υπάρχουν ουκ ολίγες περιπτώσεις αφιλόκαλων, κακομαθημένων ανθρώπων του πλήθους και δη άσωτων νεόπλουτων, που χωρίς αρχές και στοιχειώδη εύτακτη ζωή εμφανίζονται να ασχολούνται δήθεν με τη φιλοσοφία, προκειμένου να αποσπούν τον θαυμασμό της μάζας και να αναγορεύονται  σε πολιτικούς της ηγέτες. Γι’ αυτό και η βαναυσία δεν επηρεάζει μόνο την ψυχή του κάθε ατόμου αλλά και ολόκληρης της πολιτείας.

2. Η απαιδευσία, η αφιλοσόφητη κοινότητα, η έλλειψη αγωγής και μόρφωσης παράγει συνήθως τη βαναυσία και αντίστοιχες βάναυσες ψυχές, που τις συναντάμε κυρίως σε χειρώνακτες, σε δουλόφρονες και σε ανθρώπους, που είναι καταδικασμένοι σε βαριές και δύσκολες εργασίες. Γενικώς σε ανθρώπους, που έχουν σκοτωμένα μέσα τους τα πιο ευγενή μέρη της ψυχής τους:

«Οι βάναυσες και χειροτεχνικές εργασίες [=Βαναυσία δὲ καὶ χειροτεχνία] γιατί νομίζεις ότι μας φέρνουν ντροπή; Μπορούμε να βρούμε κάποια άλλη αιτία πέραν του ότι κάποιος που ασχολείται με αυτές έχει από τη φύση του ασθενικό το πιο ευγενές μέρος της ψυχής του, σε βαθμό που να μην μπορεί να δαμάσει τα θηρία που έχει μέσα του και γι’ αυτό αναγκάζεται να τα υπηρετεί, και το μόνο που μπορεί να μάθει είναι τι είδους θωπείες πρέπει να τους κάνει;»[1].

3. Αυτό που στερείται, κατά κανόνα, ο βάναυσος άνθρωπος είναι η Ιδέα του βέλτιστου και του άριστου. Η απ-ουσία αυτής της Ιδέας σημαίνει ότι αποβάλλει το θεϊκό στοιχείο, που φέρει ως εκ της φύσης μέσα του, και χάνεται μέσα στο χάος των πιο άγριων ενστίκτων του, για να καταβυθιστεί τελικά στο βάραθρο της ανελευθερίας. Το βέλτιστο και το άριστο είναι σύμφυτο με την ουσία της ψυχής του ανθρώπου και ως εκ τούτου αποτελεί τον πιο ωφέλιμο δρόμο της ζωής του. Η παρέκκλιση από τούτο τον δρόμο οδηγεί εξάπαντος στην ακολασία, στην αισχρουργία, κυριολεκτικά στη βαναυσία, ανεξάρτητα από τα πλούτη ή από οποιαδήποτε άλλη δύναμη που μπορεί να διαθέτει κανείς[2]. Τούτο υποδηλώνει, εκτός των άλλων, πως ο βάναυσος κρύβει μέσα του την κακία, την πονηρία, την κατεργαριά και έτσι δεν είναι σε θέση να διακρίνει τα οφέλη από την καλοκαγαθία, να κάνει δικό του μέσα στην ψυχή του το θεϊκό στοιχείο, πράγμα που θα τον εξύψωνε στο επίπεδο του ευγενούς ανθρώπου και θα του επέτρεπε να ξεριζώσει το κακό από μέσα του.

4. Βέβαια, η φύση του ανθρώπου είναι θνητή και δεν μπορεί να αποφύγει τη βαναυσία. Γιατί συμβαίνει αυτό; Συμβαίνει, επειδή η ζωή των θνητών είναι γεμάτη αντιθέσεις, έτσι που απέναντι στο καλό να υψώνεται, πολύ εύκολα, το κακό, καθώς η τέλεσή του δεν απαιτεί καμιά ιδιαίτερη πνευματική προσπάθεια ή καμιά εναρμόνιση με τους λόγους. Η βαναυσία, κατ’ αυτό το πνεύμα, είναι αναπόφευκτη για εκείνους τους ανθρώπους, που θεωρούν ξένο το θεϊκό μέρος που υπάρχει μέσα τους και πωλούν την ψυχή τους, με κάθε ευκαιρία και κάθε τρόπο, για χάρη του υλικού πλουτισμού.[3] Απεναντίας, για εκείνους που με λογισμό επιχειρούν να κατανοήσουν και να βρουν εξηγήσεις για την ουσία των πραγμάτων, δηλαδή για τους διαλεκτικούς, ξένο πράγμα είναι η βαναυσία και όχι το θείο στοιχείο μέσα τους.

5. Το να έχουν το θείο στοιχείο μέσα τους σημαίνει να έχουν την εστία τους στους τόπους των θεών και πάντοτε να επιδιώκουν την ανάβασή τους σ’ αυτούς τους τόπους και κατ’ επέκταση την ομοίωσή τους με το θείο. Μια τέτοια ομοίωση, με τη σειρά της, νοείται στη βάση του δικαίου και της δικαιοσύνης:                                                                                                                                                             «ο θεός δεν είναι με κανένα τρόπο άδικος, αλλά στο δυνατό βαθμό ο πιο δίκαιος και δεν υπάρχει τίποτα πιο όμοιο με αυτόν πλην όποιος από μας γίνει όσο το δυνατόν πιο δίκαιος. Ιδού το αληθινό μεγαλείο του ανθρώπου, αλλά και η μηδαμινότητα και η ανανδρία του. Η γνώση αυτού του πράγματος είναι σοφία και αληθινή αρετή, ενώ η άγνοιά του είναι αμάθεια και ολοφάνερη κακία⸱ όλα τα άλλα όμως που περνούν για σπουδαία πράγματα και για σοφίες, όταν τα βρίσκουμε στους πολιτικούς εξουσιαστές είναι φορτικά, όταν δε στους τεχνίτες είναι βάναυσα»[4].