Πλάτων: η ουσία της σωματικής ομορφιάς

ΠΛΑΤΩΝ

428–348 π.Χ. 

Πνευματική ή Σωματική Ομορφιά; 

§1

Προ-κατανοήσεις

Όπως είναι γνωστό, ο Πλάτων είχε καλλιεργηθεί με συστηματική διδασκαλία και άσκηση σε όλες τις τέχνες, με τις οποίες ο γιος μιας αριστοκρατικής και πλούσιας οικογένειας θα έπρεπε να είναι εξοικειωμένος. Στο πλαίσιο μια τέτοιας πολύπλευρης εκπαίδευσης μπόρεσε να κερδίσει πολλά λογοτεχνικά βραβεία, να ασχοληθεί σοβαρά με την ποίηση και  να σχεδιάσει την επαφή του, ως ένας από τους διαγωνιζόμενους για το βραβείο, με την τραγωδία σε κάποια από τις γιορτές προς τιμή του Διόνυσου. Αλλά όταν «ανακάλυψε» τον Σωκράτη, έριξε τα ποιητικά του πονήματα στις φλόγες και εγκατέλειψε κάθε βλέψη προς πολιτική ενεργοποίηση, όπως συνηθιζόταν κατά την καθιερωμένη παράδοση. Είναι τότε που εσωτερίκευσε με τον δικό του τρόπο τη διδασκαλία του μεγάλου δασκάλου του. Η βαθιά επίδραση που άσκησε το σωκρατικό πρότυπο στον Πλάτωνα φαίνεται και από τον τρόπο άρθρωσης του λόγου του, από τα νεανικά του ήδη έργα έως και εκείνα των πιο ώριμων φάσεων της σκέψης του.

§2

 Συν-κατανοήσεις

Στους διαλόγους του διατύπωσε συχνά - πυκνά, κατά την εξέλιξη της σκέψης του, μοναδικούς στοχασμούς που συμπυκνώνουν βαθιά νοήματα, συνδυάζουν υψηλή αισθητική με προχωρημένη ηθική για την εποχή του αλλά και για τις δικές μας αντίστοιχα και δεν χάνουν ποτέ τη διαχρονική τους αξία. Ας συζητήσουμε ορισμένους σχετικά με την πνευματική και τη σωματική ομορφιά. Στον διάλογο: Χαρμίδης ο Σωκράτης συζητάει περί σωφροσύνης. Ο Πλάτων αφήνει, στον παρόντα διάλογο, να υπονοείται ότι αυτή η αρετή αλλά και γενικότερα η αρετή ως τέτοια είναι κατ’ εξοχήν χρήσιμη στο άτομο, στο βαθμό που το τελευταίο τη διαθέτει. Τούτο σημαίνει πως δεν φτιάχνει το άτομο την κάθε αρετή, αλλά η τελευταία έχει μια ακατάλυτη αυταξία και ευταξία, που ανυψώνει το άτομο τόσο σωματικά όσο πνευματικά.

Επιπλέον, μας λέει ο φιλόσοφος ότι αυτό είναι δυνατό μόνο αν η αρετή παρέχει στον άνθρωπο τη γνώση σχετικά με το τι είναι καλό και τι  κακό. Από τις συζητήσεις του διαλόγου μαθαίνουμε επίσης ότι οι καλές ενέργειες είναι το αποτέλεσμα της γνώσης του καλού.

§3

Θεωρία και πράξη της αρετής

Εξετάζοντας προσεκτικά μερικά από τα συμπεράσματα του Χαρμίδη, καταλήγουμε στο αποτέλεσμα ότι δεν πρέπει να κρίνουμε την εξωτερική συνέπεια μιας δράσης ως ηθική, αλλά κυρίως τη βούληση. Τελικά, το ίδιο το άτομο μπορεί να διεκδικήσει την ανάβασή του στο αισθητικά και ηθικά ανώτερο, αρκεί να έχει γνώση και επί-γνωση του δρόμου της αρετής. Στον διάλογο ο Σωκράτης παρουσιάζεται να έχει επιστρέψει το βράδυ από τη μάχη της Ποτίδαιας και την άλλη ημέρα να επισκέπτεται την παλαίστρα του Ταυρέα, όπου συναντά πολλούς γνωστούς του, αλλά και αγνώστους. Η παρουσία του εκεί έχει διπλή σημασία: α) γυρίζει από την πολιορκία της Ποτίδαιας σώος, πράγμα που παραπέμπει στη θαρραλέα και ψύχραιμη στάση που επέδειξε εκείꞏ β) με εκείνη τη στάση επιβεβαιώνει στην πράξη πως όσα συζητάει περί ανδρείας, σωφροσύνης κ.λπ. με τους νεαρούς φίλους του στους πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα, τους λεγόμενους σωκρατικούς, τα πιστεύει και τα εφαρμόζει. Ποιοι είναι οι λόγοι που τον κάνουν να τα πιστεύει;

§4

Η λογική μέθοδος, με την οποία επεξεργάζεται τις σκέψεις του.  Αφού λοιπόν ο Σωκράτης απάντησε σε μια σειρά από ερωτήματα καθημερινής υφής για τη ζωή του στο στρατόπεδο, άρχισε κι αυτός να ρωτάει:

«τους ρώτησα κι εγώ για τα νέα της Αθήνας, για τη φιλοσοφία σε ποια κατάσταση βρισκόταν τώρα, για τους νέους, εάν είχαν διακριθεί μερικοί απ’ αυτούς σε σοφία [μάθηση], σε ομορφιά [κάλλος] ή και σε αμφότερα»[1].

Ο Σωκράτης εμφανίζεται εδώ να ρωτάει για δυο θεμελιακές πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης: τη σωματική ομορφιά και την ψυχική-πνευματική καλλιέργεια. Αμφότερες αυτές οι πτυχές δεν μπορούν να υπάρχουν παρά μόνο αλληλένδετες. Και για να κατανοήσουμε τούτο, να το κάνουμε αρχή ζωής, είναι απαραίτητοι οι καλοί λόγοι, δηλαδή η ως άνω λογική μέθοδος. Κατ’ αυτή τη μέθοδο, όταν οι εν λόγω πτυχές αντιμετωπίζονται αποκομμένα, η ανθρώπινη οντότητα δεν αναπτύσσεται αρμονικά και κατ’ επέκταση η κοινότητα Αυτό υπαινίσσεται εδώ ο Σωκράτης ή το προϋποθέτει για να αναπτυχθεί η συζήτηση. Τη σωματική ομορφιά εδώ την ενσαρκώνει ο Χαρμίδης. Την πνευματική ομορφιά όμως ποιος; 

§5

Παραμένει αίτημα της φιλοσοφίας και των αληθινών φιλοσόφων. Ποιους θεωρεί αληθινούς φιλοσόφους ο Πλάτων; Αυτούς που χωρούν πέρα από την ψευτο-φιλοσοφία και την εριστική τέχνη· αυτούς που ενστερνίζονται τη διαλεκτική τέχνη και προσπαθούν να εναρμονίσουν τη θεωρία με την πράξη, τις ιδέες με τον τρόπο ζωής. Στον Φίληβο γίνεται λόγος για την ηδονή. Δια στόματος Σωκράτη ο Πλάτων αποφαίνεται πως

«για όλα τα ζωντανά πλάσματα αγαθό είναι η φρόνηση, η νόηση  και το έργο της ανάμνησης και όλα πάλι όσα συγγενεύουν με αυτά, δηλαδή η ορθή γνώμη και οι αληθινοί στοχασμοί· αυτά είναι προτιμότερα από την ηδονή και σπουδαιότερα για όλα τουλάχιστον τα πλάσματα που είναι ικανά να έχουν κάποια μέθεξη σ’ αυτά».

Το θέμα που διερευνάται είναι, εάν το ύψιστο αγαθό για τον ανθρώπινο βίο είναι η ηδονή ή η φρόνηση.  Αρχομένης της συζήτησης, ο Φίληβος υποστηρίζει ότι το αγαθό συνδέεται με την απόλαυση, την ηδονή και την τέρψη. Ο Σωκράτης αντιτείνει πως το αγαθό συνάπτεται με τη φρόνηση, τη νόηση, τη μνήμη, την ορθή γνώμη και τους αληθινούς στοχασμούς, δηλαδή με αρετές άφθαρτες στον χρόνο και συνεχώς επίκαιρες. Η διάκριση ανάμεσα στη ζωή της ηδονής και σε εκείνη της σοφίας γίνεται με βάση το αγαθό, όπως προσδιορίζεται στο ως άνω απόσπασμα. Ανεξάρτητα βέβαια από τη διαφωνία του Σωκράτη με τον συνομιλητή του για την προτεραιότητα της ζωής της ηδονής ή της ζωής της σοφίας, αμφότεροι συμφωνούν να χαρακτηρίσουν την καλή ζωή ως εκείνη που σε κάθε περίπτωση θα προσεγγίσει την αριστεία. Έτσι πρέπει να ξέρουμε ποια ζωή πλησιάζει περισσότερο στην τέλεια ζωή, που είναι η ευτυχισμένη ζωή.