Θεσσαλονίκη: Αρχαιολογικοί θησαυροί κάτω από πολυκατοικίες

Αρχαιολογικούς θησαυρούς ανεκτίμητης αξίας, αδιάψευστους μάρτυρες στιγμών της ιστορίας, φιλοξενούν τα υπόγεια πολυκατοικιών στη Θεσσαλονίκη.

Όγκοι χωμάτων και βαριές τσιμεντένιες κατασκευές κρύβουν στα σπλάχνα τους σημαντικές αρχαιότητες και κρατούν ασφαλισμένες ιστορίες από αλλοτινές περιόδους. Αρχαιολογικοί θησαυροί που βρέθηκαν τυχαία στη διάρκεια εκσκαφών για την ανέγερση πολυκατοικιών συνθέτουν μια πόλη κάτω από την πόλη, τεκμηριώνοντας τις επάλληλες φάσεις που μαρτυρούν την ιστορία της Θεσσαλονίκης από την ίδρυσή της από τον Μακεδόνα στρατηγό Κάσασανδρο το 316/315 π.Χ. μέχρι τους νεότερους χρόνους.

Οι εκτιμήσεις των αρχαιολόγων αναφέρουν ότι πάνω από 130 μενονωμένες αρχαιότητες ή σύνολα θησαυρών βρίσκονται σε υπόγεια οικοδομών ή δημόσιων κτηρίων μόνο στο πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης, ενώ είναι άνγωστο πόσα ακόμη τέτοια μοναδικά σπαράγματα της ιστορίας υπάρχουν και δεν έχουν ανακαλυφθεί.

Σε ένα υπόγειο οικοδομής στη Χαριλάου οι ένοικοι νιώθουν υπερήφανοι που βλέπουν έναν ακέραιο μακεδονικό τάφο, σε ένα άλλο στη Γρηγορίου Παλαμά ψηφιδωτό μαινάδας με τύμπανο, στη γωνία Αγνώστου Στρατιώτου με Ολύμπου στο ύψος της Αρχαίας Αγοράς τα απομεινάρια παλαιοχριστινιανικού κτηρίου μεγάλων διαστάσερων, στη διασταύρωση Ιασωνίδου με Αρριανού τρεις βυζαντινές επαύλεις, στο υπόγειο του ξενοδοχείου Madrino τμήμα ρωμαϊκού λουτρού και ο κατάλογος δεν έχει τέλος.

Οι αρχαιολόγοι της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, που για λόγους ασφάλειας δεν αποκαλύπτουν πού βρίσκονται όλες αυτές οι αρχαιότητες, ούτε και δίνουν πολλές λεπτομέρειες, έχουν αφαιρέσει τα κινητά ευρήματα, ενώ ιδιοκτήτες και ένοικοι των πολυκατοικιών τις φροντίζουν και σε κάποιες περιπτώσεις έχουν βάλει ακόμη και φωτισμό για να τις αναδείξουν, χωρίς ωστόσο να είναι επισκέψιμες παρά μόνο από τους ίδιους.

Μακεδονικός τάφος στη Χαριλάου

Η μπουλντόζα του εργολάβου που εργαζόταν για την ανέγερση οικοδομής στην οδό Δεινοκράτους στη Χαριλάου πριν από χρόνια σκόνταψε έναν μεγάλο όγκο και οι εργασίες σταμάτησαν. Οι αρχαιολόγοι που κλήθηκαν στο σημείο προχώρησαν σε σωστική ανασκαφή και μετά από λίγο καιρό βρέθηκαν μπροστά σε μια σημαντική ανακάλυψη. Στο σημείο υπήρχε ένας ακέραιος μακεδονικός τάφος που χρονολογείται στο τέλος του 3ου π.Χ. - αρχές του 2ου π.Χ. αιώνα, συλημένος όμως ήδη από την αρχαιότητα. Πρόκειται για έναν μονοθάλαμο τάφο με τρεις ταφές, όπως μαρτυρούν οι τρεις κλίνες-σαρκοφάγοι από πωρόλιθο που ήταν σε διάταξη Π.

Στο εσωτερικό της αριστερής κλίνης σώθηκαν υπολείμματα ξύλινου φορείου, στο οποίο είχε εναποτεθεί μία νεκρή, ενώ στα κτερίσµατα περιλαµβάνονταν ένα πήλινο γυναικείο ειδώλιο, δύο αλάβαστρα αγγεία, τμήματα επίχρυσου στεφανιού, ένα χρυσό δισκάριο, χάλκινα και σιδερένια εξαρτήµατα, ενώ συγκολλήθηκαν δύο οξυπύθµενοι αµφορείς, πυξίδες και αρκετές δακρυδόχοι (μυροφόροι λήκυθοι).

Η χορεύτρια της Γρηγορίου Παλαμά

Ένα πολύχρωμο, πανέμορφο ψηφιδωτό ρωμαϊκής-αυτοκρατορικής εποχής (1ος-τέλη 3ου αιώνα μ.Χ.) αποκαλύφθηκε στο υπόγειο οικοδομής στην οδό Γρηγορίου Παλαμά 8. η ανασκαφή έφερε στο φως πλούσια οικιστικά κατάλοιπα και εκτιμάται ότι κατά το απώτερο παρελθόν εκεί υπήρχε η οικία εξέχοντος προσώπου της πόλης.

Το θέμα του εντυπωσιακού ψηφιδωτού σχετίζεται με τον διονυσιακό κύκλο, αλλά δεν μπορεί να προσδιοριστεί τι ακριβώς εικονίζεται, αφού σώζεται μόνο μία γυναικεία μορφή, πιθανόν Μαινάδα που παίζει τύμπανο και χορεύει σε ζωηρό ρυθμό. Οι πτυχώσεις του ενδύματος, η γεμάτη πλαστικότητα απόδοση της γυμνής σάρκας και η ασυνήθιστα μεγάλη χρωματική κλίμακα, μαρτυρούν την δεξιότητα του ψηφοθέτη και κατατάσσουν το ψηφιδωτό της Γρηγορίου Παλαμά στα έργα υψηλής ποιότητας.

Ανάλογο ψηφιδωτό της ίδιας εποχής με γεωμετρικό διάκοσμο και παράσταση Νηρηίδας, η οποία ιππεύει θαλάσσιο ζώο και κρατά ένα ιμάτιο πάνω από το κεφάλι της, έχει βρεθεί και στο υπόγειο πολυκατοικίας στην οδό Παλαιών Πατρών Γερμανού και έχει χρονολογηθεί στο β΄ μισό του 3ου μ.Χ. αιώνα.

Το υπόγειο της Αρχαίας Αγοράς

Στα μέσα της δεκαετίας του ΄70 στην έκρηξη της αντιπαροχής κατεδαφίστηκε ένα τριώροφο οίκημα στη διασταύρωση των οδών Αγνώστου Στρατιώτου και Ολύμπου, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης.

Κατά τις εργασίες νέας θεμελίωσης, παρουσία και αρχαιολόγων, καθώς το οικόπεδο βρίσκεται δίπλα στην Αρχαία Αγορά εντοπίστηκαν αρχιτεκτονικά μέλη από επιμήκες τετράπλευρο κτήριο, σε ημικυκλική κόγχη του οποίου βρέθηκε άγαλμα της θεάς Αθηνάς. Το αξιοσημείωτο είναι πως το κεφάλι του αγάλματος είχε μετατραπεί κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους σε πορτρέτο της αυτοκράτειρας Ιουλίας Δόμνας, συζύγου του Λεύκιου Σεπτίμιου Σεβήρου, Ρωμαίου αυτοκράτορα από το 193 ως το 211 μ.Χ.

Βρέθηκαν επίσης μαρμάρινες βάσεις αγαλμάτων και τμήματα από μικρότερα κτίσματα. Τα οικοδομικά κατάλοιπα χρονολογήθηκαν στις αρχές του 3ου αιώνα μ.Χ. κι αρχικά ερμηνεύτηκαν ως βιβλιοθήκη, νεότερες μελέτες ωστόσο τα απέδωσαν σε λατρευτικό χώρο.

Οι αρχαιότητες έχουν συντηρηθεί, υπάρχει φωτισμός, αλλά η πρόσβαση επιτρέπεται μόνο κατόπιν άδειας από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης και για συγκεκριμένους -ερευνητικούς- σκοπούς.

Το σχολείο-μουσείο της Ιασωνίδου

Στα μέσα της δεκαετίας του 1990 ξεκίνησαν οι εργασίες για την ανέγερση σχολείου στη συμβολή των οδών Ιασωνίδου και Αρριανού, στη θέση ενός κτηρίου που υπέστη ανεπανόρθωτες βλάβες από τον σεισμό του 1978 και κατεδαφίστηκε.

Το οικόπεδο έκρυβε ένα ανέλπιστο εύρημα και οι εργασίες ανέγερσης του σχολείου κράτησαν 10 ολόκληρα χρόνια, μέχρι να δοθεί απάντηση στο ερώτημα "Αρχαία ή σχολείο;" Τελικά προκρίθηκε το "Αρχαία στο σχολείο" και το 34ο δημοτικό Θεσσαλονίκης, που εγκαινιάστηκε το 2006, είναι σήμερα ένα σχολείο-μουσείο.

Μια πεζογέφυρα αποκαλύπτει τις αρχαιότητες που κρύβονται στα έγκατα του σχολικού κτηρίου αν και ο χώρος δεν είναι πλέον τόσο εύκολα επισκέψιμος.

Στο οικόπεδο αποκαλύφθηκε τµήµα του πολεοδοµικού ιστού της πόλης, των πρωτοβυζαντινών χρόνων με αρχιτεκτονικά κατάλοιπα από τρεις βυζαντινές επαύλεις του 4ου-6ου αιώνα μ.Χ. με δωμάτια, στοές και αίθρια, ορθοµαρµαρώσεις, τοιχογραφίες και ψηφιδωτά. Βρέθηκαν επίσης τμήματα οδού, μιας μεγάλης δεξαμενής νερού, αυλές και εργαστήρια βυζαντινών χρόνων.

Σημειώνεται πως στο ίδιο σημείο είχε ανεγερθεί το 1907 από την ορθόδοξη ελληνική κοινότητα η Αστική Σχολή Θηλέων, το πρώτο σχολείο για κορίτσια της Θεσσαλονίκης, σε σχέδια του αρχιτέκτονα, Ξενοφώντα Παιονίδη, ο οποίος διαμόρφωσε το νέο αρχιτεκτονικό πρόσωπο της πόλης, μετά την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος.

Το λουτρό του ξενοδοχείου Madrino

Στην καρδιά της πόλης στη διασταύρωση των οδών Εγνατία και Αντογονιδών και στο υπόγειο του ξενοδοχείου Madrino διατηρείται τμήμα λουτρών (βαλάνειο) των ρωμαϊκών χρόνων. Οι τοίχοι του σώζονται σε ύψος 0,80 μ., αλλά το πιο εντυπωσιακό εύρημα είναι το ψηφιδωτό δάπεδο της αίθουσας, που εικονίζει παράσταση με τέθριππο αγωνιστικό άρμα και έχει επιγραφή. Το ψηφιδωτό χρονολογείται στον 3ο μ.Χ. αιώνα και εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, ενώ τα οικιστικά κατάλοιπα παραμένουν στη θέση τους.

Ανώνυμος ναός θαμμένος στο υπόγειο

Ενα μικρό στενό που τέμνει τη Βενιζέλου με την Ίωνος Δραγούμη, η οδός Μπαλταδώρου, στον αριθμό 8 κρύβει πολύ βαθιά ένα σπουδαίο μυστικό. Έναν ανώνυμο ναό του 5ου μ.Χ. για τον οποίο είναι γνωστός μόνο ο κτήτορας από την ψηφιδωτή επιγραφή, Σέργιος Πραγαμάς, ενώ αποτελεί ένα από τα πρώτα μνημεία της πόλης αφιερωμένα στη χριστιανική λατρεία. Στο σημείο ανεγέρθηκε οικοδομή το 1970 και τα ερείπια του ναού διασώζονται σε πολύ μεγάλο βάθος, με εξαιρετικά δύσκολη πρόσβαση κι από τις πρώτες ανασκαφές υπάρχουν μόνο σχεδιαστικές αποτυπώσεις.

* Οι φωτογραφίες είναι από το αρχείο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης.

Πηγή: Μ. Ριτζαλέου, Voria