Πλάτων: τι είναι ο ἄγροικος;

Πλάτων

428/27‒348/47 π.Χ.

Ο Ἄγροικος χτες και σήμερα

§1. Η εν λόγω λέξη/όρος/έννοια έχει μια διαρκή παρουσία στην πορεία της ανθρώπινης κοινωνίας. Από τότε μέχρι και σήμερα, μέσα από διάφορες παραλλαγές τονισμού ή και ορισμένων σημασιών, χαρακτηρίζει μια κατάσταση ανθρώπων, η οποία δεν ανταποκρίνεται πλήρως στην εύρυθμη και εξελισσόμενη διαρκών ανθρώπινη κοινότητα. Στον Πλάτωνα δεν είναι σπάνια και απαντά με δυο σημασίες, που αντιστοιχούν στη κυριολεκτική και τη μεταφορική της χρήση. Κυριολεκτικά σημαίνει αυτόν που κατοικεί στους αγρούς, στην ύπαιθρο. Σε σχέση όμως με τον εσωτερικό κόσμο της ψυχής, ο Πλάτων τη χρησιμοποιεί συνήθως μεταφορικά για να δηλώσει τον σκληρό, τον τραχύ, τον απαίδευτο, τον αμόρφωτο, τον άξεστο.

§2.   Στο Συμπόσιο (218b5-7) γράφει σχετικά:

«και εσείς οι δούλοι και όποιος άλλος είναι εδώ αμύητος και ἄγροικος [=άξεστος], με θυρόφυλλα πολύ  μεγάλα φράξετε τ’ αυτιά σας».

Το απόσπασμα είναι από τον λόγο του Αλκιβιάδη, ενός νέου γεμάτου θέλγητρα και εμποτισμένου από ανεξάντλητο διονυσιακό πνεύμα. Μεθυσμένος, κατά τη στιγμή εκφώνησης του λόγου του, και με αστραφτερό πρόσωπο δίνει έναν ενθουσιαστικό, παραληρηματικό τόνο στον περίγυρο των συμποτών, όπου κυριαρχεί ένα στείρο σχεδόν πνεύμα σοφιστικών επιδείξεων, το οποίο  τείνει να κάνει σκόνη το συμπόσιο. Με τον λόγο του ο Αλκιβιάδης ταράζει τα λιμνάζοντα νερά του συμποσίου και συγχρόνως πλέκει το εγκώμιο του Σωκράτη. Στο πρόσωπο του Σωκράτη πλέκει ουσιαστικά το εγκώμιο της φιλοσοφίας. Η μύηση στη φιλοσοφία και η απερίγραπτη ευαρέσκεια που συνεπαίρνει τους συμπότες, διακρίνει ρητά τους ανθρώπους με ελεύθερο, στοχαστικό φρόνημα από του άξεστους. Σε όλες τις εποχές και σε όλες τις κοινωνίες, όπως και στη δική μας τη σημερινή, μια αφιλοσόφητη πολιτική κοινότητα είναι πάντοτε άξεστη.

§3. Ο ἄγροικος, ο σημερινός αγροίκος, παραπέμπει στον ανελεύθερο με βάρβαρη ψυχή και συνείδηση, εν τέλει στον άνθρωπο που τα ορμέμφυτά του είναι τελείως αντικοινωνικά.

«Όποιος έχει περάσει τα σαράντα και συνηθίζει να διαπληκτίζεται, να τσακώνεται με άλλους, είτε κάνοντας ο ίδιος την αρχή ή αμυνόμενος, θεωρείται ἄγροικος [= αμόρφωτος, βάρβαρος, άξεστος] και ανελεύθερος» (Νόμοι 880a).

Αυτός ο άξεστος τύπος ανθρώπου, σε συλλογικό ή ατομικό επίπεδο, συμβολίζει την αντικοινωνική νοοτροπία: ερίζει σε [ή με] κάθε ενέργειά του, βλέπει παντού εχθρούς, γκρεμίζει οτιδήποτε το νόμιμο και θεσμικό, τρέφεται με ιδεολογικές αυταπάτες και προκαλεί ή αναπαράγει βίαιες συγκρούσεις‧  ακόμη καθιστά ύψιστο σκοπό της ζωής ψευδή ευδαιμονιστικά ή κηρύγματα, κυρίως για τους άλλους ή και για τον εαυτό του σε επίπεδο ατομικής, κοινωνικής και πολιτικής πράξης. Στην περίπτωση, ας πούμε, των πολιτικών ‒ατόμων, ομάδων ή παρατάξεων‒ όταν θέτουν ως μοναδικό σκοπό της ζωής τους την κατάληψη της εξουσίας, υπόσχονται κάθε είδους μη-πραγματικά, νεφελώδη ευδαιμονιστικά ιδεολογήματα, κι όλα τούτα υπό το προσωπείο της «προόδου», της «ισότητας», της «δικαιοσύνης», της «δημοκρατίας», του «σοσιαλισμού» κ.λπ. Μοναδικό αποτέλεσμα όλων τούτων είναι να αναπαράγεται ο ἄγροικος σε πλείστες όσες μορφές, που όλες συνοψίζονται στη μορφή του λούμπεν σε όλα τα επίπεδα της ζωής. 

§ 4. Ο Πλάτων δεν περιορίζεται μόνο στην κοινωνική δράση του ανθρώπου ως μάζας ούτε μιλάει απροϋπόθετα για τον μαζικό ἄγροικο στο κοινωνικό πεδίο [= οὐ περὶ τὴν ἔξω πρᾶξιν τῶν αὑτοῦ] , αλλά προσβλέπει πρωτίστως στον εσωτερικό του κόσμο, στον κόσμο της ψυχής, στην εσωτερική του  ευταξία και ημερότητα [= περὶ τὴν  ἐντός]:

«η ημερότητα δεν είναι χαρακτηριστικό της φιλοσοφικής φύσης, … που, αν καλλιεργηθεί σωστά, θα είναι ήμερο και κόσμιο; Έτσι είναι. Κι εμείς τώρα υποστηρίζουμε ότι πρέπει κατ’ ανάγκη οι φύλακες να συνδυάζουν και τις δυο αυτές φυσικές προδιαθέσεις… Επομένως δεν είναι απαραίτητο αυτές οι προδιαθέσεις να είναι εναρμονισμένες μεταξύ τους; Πώς όχι; Και δεν συμβαίνει να έχει σωφροσύνη και ανδρεία η ψυχή εκείνου, στον οποίο αυτά τα δυο είναι αρμονικά συνταιριασμένα; Βεβαιότατα. Ενώ όπου αυτά δεν έχουν συνταιριαστεί αρμονικά, εκεί η ψυχή δεν είναι δειλή και ἄγροικος [=άξεστη]; Και πολύ μάλιστα» (Πολιτεία 410e1-411a4).

Σύμφωνα λοιπόν με το ως άνω κείμενο, ο άνθρωπος εμφανίζεται ἄγροικος  στην πράξη, ‒ατομική, συλλογική, κοινωνική, πολιτική, πολιτισμική, επιστημονική κ.λπ.‒ όταν η ψυχή του είναι τέτοια, όταν μέσα του κυριαρχεί δυσαρμονία ανάμεσα στην ημερότητα και την κοσμιότητα. Η πράξη του είναι τέτοια ή τέτοια, ανάλογα με το πώς ενεργεί η ψυχή του: με οργή και μίσος ή με ευπρέπεια;