Ο μύθος της ελεύθερης αγοράς και οι περιπέτειες της παγκοσμιοποίησης

Γράφει ο Θεόδωρος Στάθης


Το πολύ ενδιαφέρον, όπως άλλωστε πάντα, άρθρο του καθηγητή Κώστα Μελά με τίτλο "Οι περιφερειακές Συμφωνίες Εμπορίου υπονομεύουν την παγκοσμιοποίηση" στο SLpress.gr στις 30 Νοεμβρίου 2019, αναδεικνύει τα σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζει η παγκοσμιοποίηση, η οποία θεσπίστηκε με στόχο τη δημιουργία μιας παγκόσμιας ελεύθερης αγοράς στη βάση του συγκριτικού και όχι του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος.




Είναι και αυτή μια άλλη ιστορία των καλών προθέσεων που διαψεύδονται από την πραγματικότητα. Κι αυτό συμβαίνει γιατί η αγορά δεν μπορεί, αντικειμενικά, να είναι ελεύθερη. Γεγονός που επηρεάζει και παραμορφώνει, με την πληθώρα των ασύμμετρων παραμέτρων που ευημερούν στην παγκόσμια "ελεύθερη" αγορά, την ιδέα του συγκριτικού πλεονεκτήματος, ώστε φυσιολογικά να δημιουργούνται φόβοι στις χώρες που προσχωρούν για να επιβιώσουν σε περιφερειακού τύπου συμφωνίες εμπορίου και φυσικά όχι πάντα με επιτυχία.

Βασικά, η αιτία που οι χώρες προτιμούν τις περιφερειακές συμφωνίες, όπως υπογραμμίζει και ο καθηγητής Μελάς στο άρθρο του, οφείλεται στο ότι σε αυτές βρίσκουν καλύτερες θέσεις εμπορικής διαπραγμάτευσης. Φυσικά όχι γιατί επικρατούν πολύ καλύτερες συνθήκες στις περιφερειακές αγορές, όπου αυτές βρίσκονται υπό την εποπτεία περιφερειακών ανεξάρτητων υπηρεσιών, όρα ΕΕ. Και εδώ, όπως και στην παγκοσμιοποίηση, το συγκριτικό πλεονέκτημα δεν βρίσκει τη δικαίωσή του.
Ούτε και σε αυτές είναι η ελεύθερη αγορά υπαρκτή, ακόμα και όταν συμφωνούμε ότι οι διάφορες ανεξάρτητες αρχές κάνουν πολύ καλά τη δουλειά τους. Απλώς, σε αυτές προβλέπονται τα διάφορα αντισταθμιστικά ωφελήματα για τις αδύνατες χώρες, ώστε στην πορεία του χρόνου να δημιουργούνται για το σύνολο των χωρών που συμμετέχουν στην περιφερειακή συμφωνία ισχυρότερες θέσεις διαπραγμάτευσης. Κι αυτή η κατάσταση εξηγεί, επίσης, γιατί κάποιες από τις χώρες, υποθέτω οι πιο ισχυρές, συμμετέχουν σε περισσότερες της μιας περιφερειακής συμφωνίας.
Ο λύκος που φυλάει τα πρόβατα
Το φαινόμενο αύξησης των περιφερειακών συμφωνιών έχει μέλλον. Κι αυτό γιατί οι προσπάθειες που γίνονται στο πλαίσιο του ΟΗΕ, καθώς και σε πλαίσια άλλων διεθνών οργανισμών, δεν αποδίδουν γιατί χτυπάνε τη λάθος πόρτα. Να θυμίσω κάποιες τέτοιες προσπάθειες που δεν έλυσαν τα προβλήματα της παγκοσμιοποίησης και παρέμειναν να είναι, απλώς, καλές προθέσεις.

Το Μα­νι­φέ­στο της Πα­γκό­σμιας Οι­κο­νο­μι­κής Η­θι­κής, Συ­νέ­πειες και Προ­κλή­σεις για την Παγκό­σμια Ε­πι­χει­ρη­μα­τι­κό­τη­τα, που απασχόλησε και απασχολεί διεθνείς οργανώσεις καθώς και τον ΟΗΕ δια του Οι­κο­νο­μι­κού του Συμ­βου­λί­ου, είχε ως στόχο μια μόνον πτυχή του όλου προβλήματος, δηλαδή οι ε­πι­χει­ρή­σεις να λει­τουρ­γούν με το α­πα­ραί­τη­το ή­θος. Εξετάζοντας κανείς τα αποτελέσματα τι προκύπτει; Α­πό το 1999, επί γε­νι­κού γραμ­μα­τέ­α του Ο­Η­Ε Κόφι Ανάν, μέ­χρι το 2010, μό­νο 5200 ε­πι­χει­ρή­σεις α­πό 130 χώ­ρες είχαν υ­ιο­θε­τή­σει τις προ­σπά­θειες του Ο­Η­Ε με δέσμευση να προ­ω­θή­σουν τις αρ­χές για πε­ρισ­σό­τε­ρη η­θι­κή στο ε­πι­χει­ρείν.
Μια από αυτές τις επιχειρήσεις ήταν και η εταιρεία Novartis. Και να σκε­φτεί κα­νείς ό­τι ο καθη­γη­τής Klaus M. Leisinger, με ει­δι­κό­τη­τα στην ε­πι­χει­ρη­μα­τι­κή και διοι­κη­τι­κή η­θι­κή, που εμφα­νί­ζε­ται και ως δει­νός υ­πο­στη­ρι­κτής των αρ­χών του Μα­νι­φέ­στου (εί­ναι α­πό τους αρχικούς υ­πο­γρά­φο­ντες), ήταν πρό­ε­δρος και διευ­θύ­νων σύμ­βου­λος του Ι­δρύ­μα­τος Novartis για Α­ει­φό­ρο Α­νά­πτυ­ξη! Είναι, δηλαδή, η περίπτωση αυτή σαν να βάζουμε το λύκο (προφανώς όχι τον Leisinger αλλά τις επιχειρήσεις) να φυλάει τα πρόβατα!
Το μανιφέστο είχε υιοθετηθεί ενωρίτερα από το Κοινοβούλιο των Θρη­σκειών του Κό­σμου που είχε συνεδριάσει το 1995 στο Σικάγο, κάτι που ευαισθητοποίησε και τον ΟΗΕ να ασχοληθεί αργότερα με το πρόβλημα του ήθους που ελλοχεύει στον τομέα του επιχειρείν. Προ­φα­νώς οι αρ­χές του Μα­νι­φέ­στου στη­ρί­ζο­νταν στις πο­λύ κα­λές προ­θέ­σεις του κοινοβουλίου, οι οποίες μάλιστα εκθείαζαν τα προτερήματα της ελεύθερης αγοράς, αλλά τα αποτελέσμα­τα έδειξαν πως αυτές δεν υπάρχουν.
Το κάρο μπροστά από τα άλογα
Οι τρό­ποι και οι ενέργειες, με βάση τις οποίες ε­πε­δίωξαν οι παραπάνω θεσμοί να προωθήσουν τους στόχους τους, είναι σαν να βάζει κανείς το κάρο μπροστά α­πό τα ά­λο­γα. Πόσο μάλλον που εδώ δεν υπήρχαν ούτε καν τα άλογα! Τα άλογα στην προκειμένη περίπτωση είναι η ύπαρξη πραγματικών δημοκρατιών ανά την υφήλιο.
Δυστυχώς, διαθέτουμε μόνον ανάπηρες δημοκρατίες που είναι ανίκανες να παράγουν πολιτισμένες κοινωνίες, οι οποίες είναι, άλλωστε, αναγκαίες για να δημιουργηθούν πολίτες με τις ανάλογες αρετές. Διαθέτουμε κοινωνίες, τα μέλη των οποίων λειτουργούν στη βάση "ο καθένας για πάρτη του". Αυτή η βάση δεν παράγει ήθος. Και αυτό είναι το πρόβλημα. Η ελεύθερη αγορά, πάνω στην οποία θεμελίωσε ο Άνταμ Σμιθ την όλη θεωρία του, δεν υπήρχε ούτε και κατά τους χρόνους του. Θα παρασύρθηκε προφανώς από τις επαγγελίες της "δημοκρατίας" στον τόπο του και θεώρησε πως η ύπαρξη ελεύθερης αγοράς ήταν εφικτή.
Η αγορά έχει πολλά κοινά με την "άμεση" δημοκρατία των προγόνων μας. Και εκεί οι πολίτες, όπως και ο καταναλωτής, πείθονταν και ψήφιζαν με τη θέλησή τους νόμους και εξέλεγαν ειδικούς, χωρίς καν να υποψιάζονται ως προς το ποιος τους έπειθε. Ζούσε την εικονική πραγματικότητα: ο λαός στην εξουσία. Το ίδιο συμβαίνει και με την αγορά. Τόσο στην άμεση δημοκρατία όσο και στην αγορά τα συστατικά του συγκριτικού πλεονεκτήματος τα καθορίζουν και άρα τα τροποποιούν οι ισχυροί (βλ. "Θεραπεία για τις δημοκρατίες που πεθαίνουν", Εκδόσεις Κάκτος).
Αναγκαίες οι ενώσεις
Άρα, χωρίς την ύπαρξη πραγματικού δημοκρατικού πολιτεύματος δεν υπάρχει ο πολιτισμένος πολίτης που θα διαθέτει το απαραίτητο ήθος στο τομέα του επιχειρείν. Συνεπώς δεν μπορεί να υπάρξει η ελεύθερη αγορά και προφανώς η δίκαιη κατανομή του παραγόμενου πλούτου. Σε ό­λες τις χώ­ρες που χαρακτηρίζονται δη­μο­κρα­τι­κές, οι "ε­λεύ­θε­ρες" α­γο­ρές το μό­νο που δη­μιουρ­γούν εί­ναι μια α­ναρ­χί­α, η ο­ποί­α ευ­νο­εί κυρίως την άνθηση της ζούγκλας, όπου η αι­σχρο­κέρ­δεια και η εκ­με­τάλ­λευ­ση του αν­θρώ­που από άνθρωπο ευδοκιμούν.
Σε κάθε περίπτωση θεωρώ τη δημιουργία ενώσεων τύπου ΕΕ ως ένα βασικό και αναγκαίο προκαταρκτικό στάδιο, το οποίο μπορεί να οδηγήσει στη συνέχεια, με πιο αποτελεσματικό τρόπο, σε ένα πλαίσιο με τις κατάλληλες συνθήκες, όπως, κυρίως, αξιοπρεπείς δημοκρατίες σε επίπεδο των ενώσεων, το οποίο θα ανοίξει το δρόμο για την ανάδειξη ενός αποδεκτού και δίκαιου για όλους συγκριτικού πλεονεκτήματος και θα αποκλείσει την επικράτηση των δυνάμεων που υπαινίσσεται και προωθεί ο πρόεδρος Τραμπ.