Το τέλος των οικονομικών...

Το 1998, καθώς η ασιατική χρηματοπιστωτική κρίση έβλαπτε τις περισσότερες από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες οικονομίες στον κόσμο και ήταν κάτι σαν γενική δοκιμή της πολύ μεγαλύτερης κρίσης που μια δεκαετία μετά έπληξε όλον τον ανεπτυγμένο κόσμο, ο...
«New Yorker» έσπευσε σε ένα άρθρο που περιέγραφε τις διεθνείς προσπάθειες διάσωσης να σκιαγραφήσει έναν «έξοχο» διπλωμάτη, έναν άνθρωπο με μεγάλες ιδέες που ως οικονομολόγος αργότερα προστέθηκε στη λίστα των «αρίστων».

Ο προφανής υποτίθεται τότε σοβαρός λόγος για το καλωσόρισμα του Λόρενς Σάμερς, τότε υφυπουργού Οικονομικών των ΗΠΑ, ήταν η διαδεδομένη αντίληψη ότι διέθετε μια ειδική γνώση που θα έσωζε την Ασία από την κατάρρευση.

Οι ρηξικέλευθες ιδέες του Λόρενς Σάμερς για την παγκόσμια οικονομία είχαν ξεκινήσει από τα τέλη του 1991, όταν ως γραμματέας του υπουργείου Οικονομικών της κυβέρνησης Κλίντον, αλλά και εξέχον στέλεχος της, όπως ονομάστηκε έκτοτε, νέας γενιάς τεχνοκρατών, υποστήριζε με άρθρο του στο περιοδικό «Economist» και στους «New York Times» ότι η Παγκόσμια Τράπεζα έπρεπε να δώσει οικονομικά κίνητρα για να ενθαρρύνει τη μεταφορά μεγάλων βιομηχανικών μονάδων που ευθύνονται για σοβαρά ποσοστά μόλυνσης του περιβάλλοντος στις υποανάπτυκτες χώρες του Τρίτου Κόσμου. Η άποψή του δέχθηκε κριτική αλλά ο Σάμερς την αντέκρουσε, υποστηρίζοντας ότι δεν είναι «ποιητής του σουρεαλισμού, αλλά τεχνοκράτης του ρεαλιστικού καπιταλισμού».

Οι οικονομολόγοι που θα σώσουν τον κόσμο

Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, οι εντάσεις που καθόρισαν τον κόσμο ήταν ιδεολογικές και γεωπολιτικές. Ως αποτέλεσμα, οι ειδικοί σούπερ σταρ εκείνης της εποχής ήταν εκείνοι με ειδική εμπειρογνωμοσύνη σε αυτούς τους τομείς. Και οι πολιτικοί που θα μπορούσαν να συνδυάσουν μια κατανόηση και των δύο, όπως ο Κίσινγκερ, ο Τζορτζ Φ. Κέναν και ο Ζμπίγκνιου Μπρζεζίνσκι, ανέβηκαν στην κορυφή των γκουρού. Μόλις τελείωσε ο ψυχρός πόλεμος, ωστόσο, τα γεωπολιτικά και ιδεολογικά ζητήματα ξεθωριάσανε, επισκιάστηκαν από την ταχέως αναπτυσσόμενη παγκόσμια αγορά, ειδικά μετά την επιστροφή του πρώην σοσιαλιστικού μπλοκ στο δυτικό σύστημα ελεύθερου εμπορίου. Ξαφνικά, η πιο πολύτιμη κατάρτιση και πρακτική εμπειρία έγιναν τα οικονομικά, τα οποία θεωρήθηκαν ως η μυστική γνώση που θα μπορούσε να ρυθμίσει την κοινωνία των εθνών.

Το 1999, μετά την υποχώρηση της ασιατικής κρίσης, τα εγκώμια για τους οικονομολόγους ήταν τέτοια που αποτυπώθηκαν στο γνωστό εξώφυλλο του περιοδικού Time με τον Αλαν Γκρίνσπαν, τότε επικεφαλής της Fed, τον Ρόμπερτ Ρούμπιν, τότε υπουργό Οικονομικών των ΗΠΑ και τον Λόρενς Σάμερς, τότε υφυπουργό Οικονομικών των ΗΠΑ, με τίτλο: «η Επιτροπή που θα σώσει τον κόσμο».

Τις τρεις δεκαετίες μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, τα οικονομικά απολαύσανε ένα είδος πνευματικής ηγεμονίας. Η οικονομική επιστήμη έγινε η πρώτη μεταξύ ίσων στις κοινωνικές επιστήμες και τα οικονομικά κυριάρχησαν στις πολιτικές ατζέντες. Οι οικονομολόγοι έγιναν απαραίτητοι στις επιχειρήσεις, στις κυβερνήσεις και στην κοινωνία γενικότερα, οι γνώσεις τους θεωρήθηκαν χρήσιμες σε κάθε σφαίρα της ζωής. Το μυστικό αυτής της επιτυχίας των οικονομικών ήταν η ιδέα ότι η οικονομία παρέχει τον ισχυρότερο φακό διαμέσου του οποίου θα κατανοήσει κανείς τον σύγχρονο κόσμο.

Αυτή η ηγεμονία, σήμερα, σύμφωνα με πολλούς αναλυτές έχει πλέον τελειώσει. Όπως αναφέρει και το Foreign policy, τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν κατά τη διάρκεια της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008, η οποία είχε πολύ μεγαλύτερο αντίκτυπο στην ισχύ των οικονομικών από ό, τι είναι κοινά κατανοητό. Το Σεπτέμβριο του 2009 ο Νομπελίστας οικονομολόγος Πολ Κρούγκμαν έγραψε στη «New York Times» ότι ένας από τους λόγους που το 2008 οδηγηθήκαμε στη χρηματοπιστωτική κρίση ήταν ότι οι οικονομολόγοι μπερδεύτηκαν με την ομορφιά των μαθηματικών και νόμιζαν πως ήταν η αλήθεια των αγορών. Ο Κρούγκμαν θεωρεί, όπως και ο Μίλτον Φρίντμαν και άλλοι επιφανείς οικονομολόγοι πως τα οικονομικά μετατράπηκαν σε εφαρμοσμένα μαθηματικά, χωρίς καμία σύνδεση με τον αληθινό κόσμο της αγοράς. Έτσι πήρε την πρωτοβουλία προώθησης μιας διαδικτυακής δήλωσης, η οποία καταμετρά χιλιάδες υπογραφών και αφορά στην αναμόρφωση των οικονομικών. Σύμφωνα με την άποψή τους, η αποκλειστική εκπαίδευση των οικονομολόγων στην εφαρμογή μαθηματικών και το σχεδιασμό μοντέλων είναι μία από τις κυριότερες αιτίες της αποτυχίας των οικονομικών να εκτιμήσουν τις αστάθειες της αγοράς και να προειδοποιήσουν για τους κινδύνους. Υπεραπλούστευσαν και οδηγήθηκαν σε λανθασμένα συμπεράσματα, αφού δεν λάμβαναν υπόψη τους την περιπλοκότητα του πραγματικού κόσμου. Τα μαθηματικά είναι χρήσιμα, αλλά θα πρέπει να έχουν ρόλο υπηρέτη και όχι αφέντη των οικονομικών.

Για τον Κρούγκμαν, οι οικονομολόγοι είχαν «ερωτευτεί» την υποτιθέμενη αυστηρότητα που απορρέει από την υπόθεση ότι οι αγορές λειτουργούν τέλεια. Αλλά ο κόσμος αποδείχθηκε πιο περίπλοκος και απρόβλεπτος από τις εξισώσεις.

Συμπεριφορικά Οικονομικά;

Η κρίση του 2008 ήταν η κλήση αφύπνισης. Η σύγχρονη οικονομία είχε οικοδομηθεί με βάση ορισμένες υποθέσεις: ότι οι χώρες, οι επιχειρήσεις και οι άνθρωποι προσπαθούν να μεγιστοποιήσουν το εισόδημά τους πάνω απ 'όλα, ότι οι άνθρωποι είναι ορθολογικοί παράγοντες και ότι το σύστημα λειτουργεί αποτελεσματικά. Αλλά τις τελευταίες δεκαετίες, επιστήμονες και μελετητές, μάλιστα και θεσμικοί, και συστημικοί, έχουν αρχίσει να υπερασπίζονται ότι τα ανθρώπινα όντα δεν είναι προβλέψιμα, ούτε πάντα λογικά.

Παράδειγμα, ο Ντάνιελ Κάνεμαν, στον οποίο το 2002 απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ Οικονομικών Επιστημών για το δημιουργικό του έργο στην ψυχολογία, με το οποίο αμφισβήτησε το ορθολογικό μοντέλο περί κρίσεων και λήψης αποφάσεων, και θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές της εποχής μας.

Ο Ντάνιελ Κάνεμαν έγινε ο πρωτεργάτης του κλάδου Συμπεριφορικά Οικονομικά, τα οποία γίνονται όλο και πιο δημοφιλή, με μια μεγάλη λίστα μεταπτυχιακών σπουδών να υπάρχει διαθέσιμη σε φοιτητές ανά τον κόσμο.

Τα Συμπεριφορικά Οικονομικά είναι ουσιαστικά η επιστήμη που μελετά τις γνωστικές, κοινωνικές και συναισθηματικές επιρροές στην συμπεριφορά των ανθρώπων, κυρίως όσον αφορά στην οικονομική τους συμπεριφορά αλλά και γενικότερα σε ό,τι οδηγεί στην λήψη αποφάσεων.

Έρευνες και πολύπλευρα πειράματα οδήγησαν στην δημιουργία μιας μεγάλης λίστας με προκαταλήψεις (biases) στις οποίες οι άνθρωποι υποκύπτουν καθημερινά και επηρεάζουν την κρίση και τις αποφάσεις τους. Τα πορίσματα που προκύπτουν από τις έρευνες αυτές οδηγούν τους Συμπεριφορικούς Οικονομολόγους στην ανακάλυψη νέων θεωριών, οι οποίες έρχονται σε σύγκρουση με την κλασική οικονομική θεωρία, διότι δεν θεωρούν τον άνθρωπο ως ένα πλήρως ορθολογικό ον που σκέφτεται και δρα μόνο με βάση το προσωπικό του συμφέρον.

Αυτή η «συμπεριφορική επανάσταση» έφερε ένα εξουθενωτικό πλήγμα στις κύριες οικονομικές τάσεις υποστηρίζοντας ότι αυτό που ίσως ήταν η βασική υπόθεση της σύγχρονης οικονομικής θεωρίας δεν ήταν μόνο λάθος αλλά, ακόμη χειρότερα, άχρηστο.

Τα ανθρώπινα όντα είναι σπάνια λογικά - έτσι είναι καιρός να σταματήσουμε όλοι να προσποιούμαστε ότι είναι.

Πίσω από τους αριθμούς υπάρχουν άνθρωποι

Στις κοινωνικές επιστήμες, είναι γενικά κατανοητό ότι οι θεωρητικές υποθέσεις ποτέ δεν αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα, είναι αποσπάσεις που έχουν σχεδιαστεί για να απλουστεύουν και να παρέχουν έναν τρόπο κατανόησης και πρόβλεψης. Αυτό που έδειξαν οι οικονομολόγοι συμπεριφοράς είναι ότι η υπόθεση ορθολογισμού παράγει πράγματι παρεξηγήσεις και κακές προβλέψεις. Αξίζει να σημειωθεί ότι ένας από τους πολύ λίγους οικονομολόγους που προέβλεψαν τόσο τη φούσκα που προκάλεσε τη συντριβή του 2000 όσο και τη φούσκα των κατοικιών που προκάλεσε τη συντριβή του 2008 ήταν ο ακαδημαϊκός, επιφανής οικονομολόγος, Ρόμπερτ Σίλερ, ο οποίος κέρδισε το βραβείο Νόμπελ το 2013 για το έργο του στα Συμπεριφορικά Οικονομικά και ο οποίος δηλώνει πως η αγορά «είναι πολύ υπερτιμημένη».

«Δεν υπάρχει ελευθερία οικονομικών δράσεων, ούτε ισότητα ευκαιριών και δυνατότητα εισοδηματικής και κοινωνικής ανέλιξης. Ζούμε έναν βίαιο μαρασμό της μεσαίας τάξης, καθώς το περίφημο «αόρατο χέρι» μοιάζει αδύναμο να εξισορροπήσει τις οικονομίες και τις κοινωνίες» γράφει ο Αμερικανός νομπελίστας σε πρόσφατο άρθρο του στη γαλλική εφημερίδα «La Tribune».

Εάν το μεγάλο χάσμα της πολιτικής του 20ού αιώνα ήταν με βάση την ελεύθερη αγορά, οι βασικές διαχωριστικές γραμμές που προέκυψαν τα τελευταία χρόνια περιλαμβάνουν τη μετανάστευση, τη φυλή, τη θρησκεία, το φύλο και ένα σύνολο σχετικών πολιτιστικών και ανθρώπινων, ταυτοτικών ζητημάτων. Στο παρελθόν μπορούσαμε ίσως να προβλέψουμε την επιλογή ενός ψηφοφόρου βάσει της οικονομικής του κατάστασης, σήμερα οι ψηφοφόροι οδηγούνται περισσότερο από πιο κοινωνικές και αξιακές ανησυχίες παρά με το οικονομικό συμφέρον. Το σύνθημα, πρόσταγμα του κινήματος της αντιπαγκοσμιοποίησης, «πίσω από τους αριθμούς υπάρχουν άνθρωποι» αποκρυστάλλωσε το πνεύμα της σύγχρονης εποχής και την αποτυχία της καπιταλιστικής οικονομίας της.

Η οικονομία φυσικά και παραμένει ένας από τους ισχυρότερους τρόπους για να κατανοήσουμε τον κόσμο και τη θέση μας σε αυτόν. Και πλέον ξέρουμε καλά ότι αποτελεί μια απόδειξη για το γεγονός ότι ο κόσμος είναι άναρχος, απρόβλεπτος. Καθώς προσπαθούμε να κατανοήσουμε τον κόσμο των επόμενων δεκαετιών, θα χρειαστούμε οικονομικά αλλά και πολιτικές επιστήμες, κοινωνιολογία, ψυχολογία και ίσως ακόμη και λογοτεχνία και φιλοσοφία.

Όλα αυτά στη σύνθεσή τους θα μας δώσουν μια καλύτερη, καθαρότερη εικόνα του, που θα περιλαμβάνει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά του σκληρού πολέμου ανάμεσα «σε αυτόν που τα έχει όλα και ζητά ακόμη περισσότερα και σε αυτούς που δεν έχουν τίποτα αλλά ωθούνται ακόμη πιο χαμηλά, εκεί που τίποτα δε θυμίζει την ανθρώπινη υπόστασή τους», όπως λέει ο Ουρουγουανός συγγραφέας Εντουάρντο Γκαλεάνο. Έτσι, το αίτημα για ελεύθερη αγορά ίσως αλλάξει σε αίτημα για ελεύθερο άνθρωπο.

Μαριάνθη Πελεβάνη

Tvxs.gr