Ηλεκτρονικά απόβλητα και το κόστος τους για τον πλανήτη
Ηλεκτρονικά απόβλητα και το κόστος τους για τον πλανήτη
Κατά τον τελευταίο αιώνα ο ηλεκτρισμός και οι εφαρμογές του σε κάθε φάσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας έχουν αποτελέσει κινητήρια δύναμη για την ανθρώπινη εξέλιξη, και έχουν συμβάλλει καθοριστικά στη βελτίωση της ανθρώπινης ζωής. Στη σύγχρονη εποχή η καθημερινότητα έχει ταυτιστεί λίγο πολύ με τη χρήση ηλεκτρονικών συσκευών. Πλέον υπάρχουν συσκευές που μπορούν να καλύψουν κάθε ανάγκη και να πραγματοποιήσουν κάθε ενέργεια, οι οποίες χρόνο με τον χρόνο αντικαθίστανται από άλλες, καινούργιες και εξελιγμένες. Τί συμβαίνει, όμως, με τις συσκευές που αντικαθίστανται; Η ταχύτατη ροή εξέλιξης της τεχνολογίας και η νοοτροπία της αγοράς που προτιμά την αντικατάσταση από τη διόρθωση φέρνει, εκτός από πληθώρα εξελιγμένων συσκευών, και ένα “βουνό” από ηλεκτρονικά απόβλητα, τα οποία συμβάλλουν αδιαμφισβήτητα στο πρόβλημα αποβλήτων του πλανήτη και στην αδυναμία διαχείρισής τους. Το παρόν άρθρο έχει σκοπό να ορίσει το ζήτημα των ηλεκτρονικών αποβλήτων και τα προβλήματα που αυτά δημιουργούν.
Ορισμός και επικρατούσα κατάσταση
Σύμφωνα με το Άρθρο 3 παρ. (ε) της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 2012/19/ΕΕ, τα απόβλητα ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού (ΑΗΗΕ) ορίζονται ως ο ηλεκτρικός και ηλεκτρονικός εξοπλισμός που θεωρείται απόβλητο κατά την έννοια του Άρθρου 3 παρ. 1 της Οδηγίας 2008/98/ΕΚ -ήτοι κάθε ουσία ή αντικείμενο το οποίο ο κάτοχός του απορρίπτει ή προτίθεται ή υποχρεούται να απορρίψει-, και περιλαμβάνει όλα τα κατασκευαστικά στοιχεία, τα συναρμολογημένα μέρη και τα αναλώσιμα που συνιστούν τμήμα του προϊόντος κατά τον χρόνο απόρριψής του. Ειδικότερα, σύμφωνα με το Global E-Waste Monitor 2014, τα ηλεκτρονικά απόβλητα μπορούν να χωριστούν σε έξι κατηγορίες με βάση το μέγεθος και τη γενική χρήση του εξοπλισμού, πιο συγκεκριμένα σε: 1. Εξοπλισμός ανταλλαγής θερμοκρασίας (π.χ. ψυγεία, καταψύκτες και κλιματιστικά), 2. Οθόνες (π.χ. τηλεοράσεις, laptop, notebooks, tablets, κλπ), 3. Λάμπες (π.χ. λαμπτήρες φθορισμού, LED), 4. Μεγάλος εξοπλισμός (π.χ. πλυντήρια, στεγνωτήρια, φωτοτυπικά μηχανήματα και φωτοβολταϊκά πάνελ), 5. Μικρός εξοπλισμός (π.χ. ηλεκτρικές σκούπες, φούρνοι μικροκυμάτων, τοστιέρες, βραστήρες, βιντεοκάμερες, ραδιόφωνα, ηλεκτρονικά παιχνίδια, κλπ) και 6. Μικρός IT εξοπλισμός (π.χ. κινητά, δρομολογητές, κλπ).
Τα ΑΗΗΕ αποτελούνται από μείγμα υλικών και στοιχείων που, εξαιτίας του επικίνδυνου περιεχομένου τους, αν δεν γίνει σωστή διαχείρισή τους, μπορεί να προκαλέσουν σημαντικά προβλήματα στο περιβάλλον και στην ανθρώπινη υγεία (Σελίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για ΑΗΗΕ). Σήμερα, αποτελούν μία από τις πιο ταχέως αναπτυσσόμενες ροές αποβλήτων, με περίπου 9 εκατομμύρια τόνους να έχουν παραχθεί το 2005, και η παραγωγή τους να αναμένεται να ξεπεράσει τους 12 εκατομμύρια τόνους ως το 2020. Εκτός του τεράστιου μεγέθους τους, το μεγαλύτερο ζήτημα σχετικά με τα ηλεκτρονικά απόβλητα είναι η απουσία ή, έστω, η ελάχιστη ανακύκλωση και σωστή διαχείρισή τους. Σύμφωνα με έρευνες του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον, ως και 90% των ηλεκτρονικών αποβλήτων “πετάγονται” παράνομα ή διακινούνται. Με εξαίρεση ένα μικρό ποσοστό που ανακυκλώνεται, τα περισσότερα ΑΗΗΕ καταλήγουν να αποστέλλονται (νόμιμα, αλλά κυρίως παράνομα) σε αναπτυσσόμενες χώρες της Ασίας και της Αφρικής, με κυριότερες τις Κίνα, Ινδία, Γκάνα, Νιγηρία, κλπ, μετατρέποντάς τες σε “νεκροταφεία” ηλεκτρονικών συσκευών, με καταστρεπτικές συνέπειες ως επί το πλείστον για το περιβάλλον και την υγεία των κατοίκων των χωρών αυτών.
Το νομικό πλαίσιο και η “άδικη” ροή αποβλήτων
Αυτή η άδικη ροή -που περιγράφηκε ανωτέρω- των ηλεκτρονικών αποβλήτων των αναπτυγμένων χωρών προς τις αναπτυσσόμενες, η οποία κατά κύριο λόγο πραγματοποιείται με παράνομα μέσα, οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι η νόμιμη και τεχνολογικά προηγμένη ανακύκλωση των ΑΗΗΕ είναι πολύ πιο ακριβή από όλους τους υπόλοιπους τρόπους διαχείρισης αποβλήτων, οδηγώντας έτσι τις περισσότερες επιχειρήσεις στην προσπάθεια ανεύρεσης άλλων μέσων, ενώ υπάρχει και έλλειψη κινήτρων προς τα κράτη για επιβολή της εφαρμογής των ήδη υπαρχόντων κανονισμών αναφορικά με τη διαχείριση των ΑΗΗΕ. Ήδη από το 1989 και τη Σύμβαση της Βασιλείας των Ηνωμένων Εθνών έχει απαγορευτεί η μετακίνηση επικίνδυνων αποβλήτων από μία χώρα σε άλλη, επιβάλλοντας ταυτόχρονα την εφαρμογή σωστών περιβαλλοντικών πρακτικών (Άρθρο 4), αφήνοντας όμως ανοιχτή τη δυνατότητα για μεταφορά των αποβλήτων σε άλλη χώρα ύστερα από συμφωνία (Άρθρο 11). Ειδικότερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση υιοθέτησε το 2012 την υπ’ αριθ. 2012/19/ΕΕ Οδηγία σχετικά με τα ΑΗΗΕ -που ενσωματώθηκε στο ελληνικό δίκαιο με την Υ.Α. Αριθ. Η.Π. 23615/651/Ε.103-, στην οποία επιβάλλεται η χωριστή συλλογή των ΑΗΗΕ και η συγκρότηση συστημάτων για την επιστροφή των συσκευών από τον καταναλωτή στον κατασκευαστή (Άρθρο 5), καθώς και η ανακύκλωση ως ο σωστός τρόπος διαχείρισης επεξεργασίας (Άρθρο 8), ενώ απαγορεύεται η διάθεση χωρίς να έχει πραγματοποιηθεί πρώτα επεξεργασία (Άρθρο 6), αλλά επιτρέπεται να πραγματοποιηθεί η επεξεργασία σε κάποια χώρα του εξωτερικού υπό προϋποθέσεις (Άρθρο 10).
Παρά τους αυστηρούς κανόνες, η μεταφορά και παράνομη απόρριψη των ΑΗΗΕ δεν αναχαιτίζεται λόγω του ότι η Σύμβαση της Βασιλείας έχει υπογραφεί μόνο από 53 χώρες -μη συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ-, και λόγω του ότι οι αναπτυγμένες χώρες έχουν συνήθως πολύ ελαστικούς ως και μηδαμινούς κανόνες σχετικά με την αποδοχή επικίνδυνων ηλεκτρονικών αποβλήτων, αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για όσους θέλουν να τα εκμεταλλευτούν. Το συχνότερο τέχνασμα για την παράνομη μεταφορά είναι η λανθασμένη ανακήρυξη ηλεκτρονικών αποβλήτων ως μεταχειρισμένα αγαθά που δωρίζονται στις αναπτυσσόμενες χώρες από τις αναπτυγμένες και που, όμως, περιέχουν και χαλασμένες μπαταρίες, καθοδικές λυχνίες, χαλασμένες οθόνες, κλπ. Επίσης, πολλές φορές ελεγκτές έχουν ανακαλύψει ηλεκτρονικά απόβλητα μέσα σε κιβώτια με άλλα υλικά (π.χ. πόρτες), με σκοπό να διακινηθούν χωρίς να καταγραφούν. Αφρικανικές και ασιατικές χώρες, λοιπόν, μετατρέπονται σε παράνομες χωματερές ΑΗΗΕ, καταστρατηγώντας την παγκόσμια νόμιμη αγορά αποβλήτων και ανακύκλωσης, που ανάγεται στα 410 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως (Nichols Will, 2015). Ειδικότερα, καθώς η Κίνα, που αποτελούσε μια από τις μεγαλύτερες παράνομες χωματερές ΑΗΗΕ, έλαβε μέτρα για τη μείωση των ΑΗΗΕ και τη σωστή διαχείρισή τους, το βάρος πέφτει ακόμα πιο πολύ στις χώρες της Αφρικής – με καταστροφικές συνέπειες για τις ίδιες και τους κατοίκους τους.
Συνέπειες παράνομης απόθεσης
Παιδί σε χωματερή στη Γκάνα
Τα απόβλητα ηλεκτρονικών συσκευών θεωρούνται επικίνδυνα, καθώς περιέχουν υλικά τα οποία είναι επιβλαβή τόσο για το περιβάλλον όσο και για την ανθρώπινη υγεία. Τα ΑΗΗΕ αποτελούνται από “βιοσυσσωρεύσιμες και τοξικές ουσίες, περιλαμβανομένων βαρέων μετάλλων όπως ο μόλυβδος, το νικέλιο, το χρώμιο και ο υδράργυρος, καθώς και ανθεκτικών οργανικών ρύπων όπως τα πολυχλωριωμένα διφαινύλια (PCB) και τα βρωμιούχα επιβραδυντικά φλόγας”. Αυτές οι ουσίες, όταν αφομοιωθούν από το περιβάλλον ή δεν γίνει επεξεργασία τους με σωστό τρόπο, μπορούν να προκαλέσουν μακροχρόνια περιβαλλοντικά προβλήματα, ενώ όσο αφομοιώνονται και δεν αντιμετωπίζονται σωστά, τόσο πιο δύσκολη, ακριβή και χρονοβόρα θα είναι η προσπάθεια διόρθωσης. Η περιβαλλοντική υποβάθμιση επιτείνεται και από το γεγονός ότι οι γηγενείς πληθυσμοί καίνε τα ΑΗΗΕ τα οποία περιέχουν στα εξαρτήματά τους πολύτιμα μέταλλα (π.χ. χρυσό), ώστε μετά να τα πουλήσουν. Το πλαστικά, καθώς και τα άλλα επικίνδυνα υλικά που καίγονται, συμβάλλουν στην ατμοσφαιρική ρύπανση, ενώ οι στάχτες που απομένουν καταλήγουν στους κοντινούς υδροφόρους ορίζοντες, ρυπαίνοντάς τους και καθιστώντας τους ακατάλληλους να φιλοξενήσουν οργανισμούς. Ταυτόχρονα, απελευθερώνουν αέρια δηλητηριώδη για την ανθρώπινη υγεία. Τα PCB, για παράδειγμα, έχουν συνδεθεί με τον καρκίνο, αναπαραγωγικά προβλήματα, μειωμένη ανάπτυξη του εγκεφάλου του εμβρύου και προβλήματα θυρεοειδούς. Μεγαλύτερη επιβάρυνση δέχονται προφανώς τα άτομα που δουλεύουν σε αυτές τις χωματερές, παρουσιάζοντας σοβαρά προβλήματα υγείας, και ειδικότερα τα μικρά παιδιά που, λόγω του πολύ χαμηλού βιοτικού επιπέδου και της άθλιας οικονομικής τους κατάστασης, αναγκάζονται να ψάχνουν πολύτιμα μέταλλα μέσα στα απόβλητα. Τέλος, η μη ανακύκλωση πολλών από τα εξαρτήματα των ΑΗΗΕ οδηγεί στην άσκοπη και σπάταλη χρήση των φυσικών πόρων, που υπεραντλούνται για την κατασκευή εξαρτημάτων που θα μπορούσαν να ανακυκλωθούν.
Περαιτέρω, μια πολύ σημαντική συνέπεια -η οποία δεν περνά από το μυαλό σχεδόν κανενός καταναλωτή όταν απλά πετάει μια ηλεκτρονική συσκευή που δεν χρειάζεται- είναι ότι έτσι συμβάλλει στην αύξηση του ηλεκτρονικού εγκλήματος. Με τις ηλεκτρονικές συσκευές που πετιούνται στα σκουπίδια, μαζί ακολουθούν και τα ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα που αυτές περιέχουν (φωτογραφίες, μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, κωδικούς, κλπ), τα οποία μπορεί να αποτελέσουν όπλα στα χέρια επιτηδείων με σκοπό ηλεκτρονικές απάτες, παράνομες αγορές μέσω πιστωτικών καρτών, εκβιασμούς και πολλά άλλα.
Sakawa Boys
Τέτοια φαινόμενα έχουν γίνει πλέον πολύ συνηθισμένα, κυρίως από δράστες σε χώρες της Αφρικής, ενώ η Γκάνα -η οποία το 2011 δέχτηκε 17.765 τόνους μόνο από το Ηνωμένο Βασίλειο- έχει χαρακτηρισθεί ως η βασίλισσα του ηλεκτρονικού εγκλήματος (cyber-crime). Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η συμμορία των Αγοριών Sakawa (Sakawa Boys), μια εγκληματική συμμορία που δρούσε από διαδικτυακά καφέ στη Γκάνα και, μέσω πληροφοριών που συνέλεγε από παλιές συσκευές, πραγματοποιούσε διαδικτυακές απάτες, σε συνδυασμό με τελετουργικά φετίχ που μέτρησαν εκατοντάδες θύματα σε όλο τον κόσμο. Τέλος, βλέποντας αυτές τις δυνατότητες από την παράνομη αποστολή ΑΗΗΕ, πολλά κυκλώματα οργανωμένου εγκλήματος δρουν με σκοπό να διευκολύνουν τέτοιες μεταφορές, όπως επιβεβαιώνουν τα ΗΕ, η Interpol και η ΕΕ. Χρησιμοποιώντας ψεύτικες ή προσωρινές εταιρείες, μικρές ομάδες προσπαθούν να παραστήσουν τον μεσάζοντα σε συμφωνίες μεταφοράς σε δήθεν κέντρα ανακύκλωσης, και να κάνουν προσφορές για αγορά των ΑΗΗΕ από ευρωπαϊκές και αμερικανικές νόμιμες εταιρείες και, αφού καταφέρουν να τα στείλουν σε αναπτυσσόμενες χώρες, χρησιμοποιούν τα τυχόν εναπομείναντα στοιχεία που υπάρχουν στους σκληρούς δίσκους για να διεισδύσουν στις αγορές.
Επίλογος
Με απόλυτο σκοπό την υιοθέτηση ενός προτύπου κυκλικής οικονομίας με “καθαρότερη” παραγωγή και λιγότερο σπάταλη κατανάλωση, για την αντιμετώπιση του προβλήματος των ηλεκτρονικών αποβλήτων απαιτείται διεθνής συνεργασία, νομοθετική συνάφεια, αυστηρή επιβολή και έλεγχος εφαρμογής των κανόνων. Τέλος, παρά τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τους, τα ΑΗΗΕ εξακολουθούν να είναι απόβλητα, οπότε και σε αυτή την περίπτωση για την αντιμετώπισή τους χρειάζεται ευαισθητοποίηση του κοινού και εφαρμογή των αρχών “Μειώνω, Επαναχρησιμοποιώ, Ανακυκλώνω”, ώστε να αρχίσει ο έλεγχος και η μείωση του αριθμού των ΑΗΗΕ.
Πηγές:
Hartwig, Keith. (2016). Digital Waste and Cyber Crime. https://www.researchgate.net/publication/316170503_Digital_Waste_and_Cyber_Crime
Nichols, Will. (2015). Up to 90% of world’s electronic waste is illegally dumped, says UN. https://www.theguardian.com/environment/2015/may/12/up-to-90-of-worlds-electronic-waste-is-illegally-dumped-says-un
Vidal, John. (2013). Toxic ‘e-waste’ dumped in poor nations, says United Nations. https://www.theguardian.com/global-development/2013/dec/14/toxic-ewaste-illegal-dumping-developing-countries
Wang, Zh., Zhang Bin, Guan, Dabo. (2016) Take responsibility for electronic-waste disposal. https://www.nature.com/news/take-responsibility-for-electronic-waste-disposal-1.20345
Siegle, Lucy. (2017). Reduce, reuse, reboot: why electronic recycling must up its game. https://www.theguardian.com/environment/2017/nov/20/electronic-recycling-e-waste-2017-gadgets
Κατά τον τελευταίο αιώνα ο ηλεκτρισμός και οι εφαρμογές του σε κάθε φάσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας έχουν αποτελέσει κινητήρια δύναμη για την ανθρώπινη εξέλιξη, και έχουν συμβάλλει καθοριστικά στη βελτίωση της ανθρώπινης ζωής. Στη σύγχρονη εποχή η καθημερινότητα έχει ταυτιστεί λίγο πολύ με τη χρήση ηλεκτρονικών συσκευών. Πλέον υπάρχουν συσκευές που μπορούν να καλύψουν κάθε ανάγκη και να πραγματοποιήσουν κάθε ενέργεια, οι οποίες χρόνο με τον χρόνο αντικαθίστανται από άλλες, καινούργιες και εξελιγμένες. Τί συμβαίνει, όμως, με τις συσκευές που αντικαθίστανται; Η ταχύτατη ροή εξέλιξης της τεχνολογίας και η νοοτροπία της αγοράς που προτιμά την αντικατάσταση από τη διόρθωση φέρνει, εκτός από πληθώρα εξελιγμένων συσκευών, και ένα “βουνό” από ηλεκτρονικά απόβλητα, τα οποία συμβάλλουν αδιαμφισβήτητα στο πρόβλημα αποβλήτων του πλανήτη και στην αδυναμία διαχείρισής τους. Το παρόν άρθρο έχει σκοπό να ορίσει το ζήτημα των ηλεκτρονικών αποβλήτων και τα προβλήματα που αυτά δημιουργούν.
Ορισμός και επικρατούσα κατάσταση
Σύμφωνα με το Άρθρο 3 παρ. (ε) της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 2012/19/ΕΕ, τα απόβλητα ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού (ΑΗΗΕ) ορίζονται ως ο ηλεκτρικός και ηλεκτρονικός εξοπλισμός που θεωρείται απόβλητο κατά την έννοια του Άρθρου 3 παρ. 1 της Οδηγίας 2008/98/ΕΚ -ήτοι κάθε ουσία ή αντικείμενο το οποίο ο κάτοχός του απορρίπτει ή προτίθεται ή υποχρεούται να απορρίψει-, και περιλαμβάνει όλα τα
κατασκευαστικά στοιχεία, τα συναρμολογημένα μέρη και τα αναλώσιμα που συνιστούν τμήμα του προϊόντος κατά τον χρόνο απόρριψής του. Ειδικότερα, σύμφωνα με το Global E-Waste Monitor 2014, τα ηλεκτρονικά απόβλητα μπορούν να χωριστούν σε έξι κατηγορίες με βάση το μέγεθος και τη γενική χρήση του εξοπλισμού, πιο συγκεκριμένα σε: 1. Εξοπλισμός ανταλλαγής θερμοκρασίας (π.χ. ψυγεία, καταψύκτες και κλιματιστικά), 2. Οθόνες (π.χ. τηλεοράσεις, laptop, notebooks, tablets, κλπ), 3. Λάμπες (π.χ. λαμπτήρες φθορισμού, LED), 4. Μεγάλος εξοπλισμός (π.χ. πλυντήρια, στεγνωτήρια, φωτοτυπικά μηχανήματα και φωτοβολταϊκά πάνελ), 5. Μικρός εξοπλισμός (π.χ. ηλεκτρικές σκούπες, φούρνοι μικροκυμάτων, τοστιέρες, βραστήρες, βιντεοκάμερες, ραδιόφωνα, ηλεκτρονικά παιχνίδια, κλπ) και 6. Μικρός IT εξοπλισμός (π.χ. κινητά, δρομολογητές, κλπ).
Τα ΑΗΗΕ αποτελούνται από μείγμα υλικών και στοιχείων που, εξαιτίας του επικίνδυνου περιεχομένου τους, αν δεν γίνει σωστή διαχείρισή τους, μπορεί να προκαλέσουν σημαντικά προβλήματα στο περιβάλλον και στην ανθρώπινη υγεία (Σελίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για ΑΗΗΕ). Σήμερα, αποτελούν μία από τις πιο ταχέως αναπτυσσόμενες ροές αποβλήτων, με περίπου 9 εκατομμύρια τόνους να έχουν παραχθεί το 2005, και η παραγωγή τους να αναμένεται να ξεπεράσει τους 12 εκατομμύρια τόνους ως το 2020. Εκτός του τεράστιου μεγέθους τους, το μεγαλύτερο ζήτημα σχετικά με τα ηλεκτρονικά απόβλητα είναι η απουσία ή, έστω, η ελάχιστη ανακύκλωση και σωστή διαχείρισή τους. Σύμφωνα με έρευνες του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον, ως και 90% των ηλεκτρονικών αποβλήτων “πετάγονται” παράνομα ή διακινούνται. Με εξαίρεση ένα μικρό ποσοστό που ανακυκλώνεται, τα περισσότερα ΑΗΗΕ καταλήγουν να αποστέλλονται (νόμιμα, αλλά κυρίως παράνομα) σε αναπτυσσόμενες χώρες της Ασίας και της Αφρικής, με κυριότερες τις Κίνα, Ινδία, Γκάνα, Νιγηρία, κλπ, μετατρέποντάς τες σε “νεκροταφεία” ηλεκτρονικών συσκευών, με καταστρεπτικές συνέπειες ως επί το πλείστον για το περιβάλλον και την υγεία των κατοίκων των χωρών αυτών.
Το νομικό πλαίσιο και η “άδικη” ροή αποβλήτων
Αυτή η άδικη ροή -που περιγράφηκε ανωτέρω- των ηλεκτρονικών αποβλήτων των αναπτυγμένων χωρών προς τις αναπτυσσόμενες, η οποία κατά κύριο λόγο πραγματοποιείται με παράνομα μέσα, οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι η νόμιμη και τεχνολογικά προηγμένη ανακύκλωση των ΑΗΗΕ είναι πολύ πιο ακριβή από όλους τους υπόλοιπους τρόπους διαχείρισης αποβλήτων, οδηγώντας έτσι τις περισσότερες επιχειρήσεις στην προσπάθεια ανεύρεσης άλλων μέσων, ενώ υπάρχει και έλλειψη κινήτρων προς τα κράτη για επιβολή της εφαρμογής των ήδη υπαρχόντων κανονισμών αναφορικά με τη διαχείριση των ΑΗΗΕ. Ήδη από το 1989 και τη Σύμβαση της Βασιλείας των Ηνωμένων Εθνών έχει απαγορευτεί η μετακίνηση επικίνδυνων αποβλήτων από μία χώρα σε άλλη, επιβάλλοντας ταυτόχρονα την εφαρμογή σωστών περιβαλλοντικών πρακτικών (Άρθρο 4), αφήνοντας όμως ανοιχτή τη δυνατότητα για μεταφορά των αποβλήτων σε άλλη χώρα ύστερα από συμφωνία (Άρθρο 11). Ειδικότερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση υιοθέτησε το 2012 την υπ’ αριθ. 2012/19/ΕΕ Οδηγία σχετικά με τα ΑΗΗΕ -που ενσωματώθηκε στο ελληνικό δίκαιο με την Υ.Α. Αριθ. Η.Π. 23615/651/Ε.103-, στην οποία επιβάλλεται η χωριστή συλλογή των ΑΗΗΕ και η συγκρότηση συστημάτων για την επιστροφή των συσκευών από τον καταναλωτή στον κατασκευαστή (Άρθρο 5), καθώς και η ανακύκλωση ως ο σωστός τρόπος διαχείρισης επεξεργασίας (Άρθρο 8), ενώ απαγορεύεται η διάθεση χωρίς να έχει πραγματοποιηθεί πρώτα επεξεργασία (Άρθρο 6), αλλά επιτρέπεται να πραγματοποιηθεί η επεξεργασία σε κάποια χώρα του εξωτερικού υπό προϋποθέσεις (Άρθρο 10).
Παρά τους αυστηρούς κανόνες, η μεταφορά και παράνομη απόρριψη των ΑΗΗΕ δεν αναχαιτίζεται λόγω του ότι η Σύμβαση της Βασιλείας έχει υπογραφεί μόνο από 53 χώρες -μη συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ-, και λόγω του ότι οι αναπτυγμένες χώρες έχουν συνήθως πολύ ελαστικούς ως και μηδαμινούς κανόνες σχετικά με την αποδοχή επικίνδυνων ηλεκτρονικών αποβλήτων, αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για όσους θέλουν να τα εκμεταλλευτούν. Το συχνότερο τέχνασμα για την παράνομη μεταφορά είναι η λανθασμένη ανακήρυξη ηλεκτρονικών αποβλήτων ως μεταχειρισμένα αγαθά που δωρίζονται στις αναπτυσσόμενες χώρες από τις αναπτυγμένες και που, όμως, περιέχουν και χαλασμένες μπαταρίες, καθοδικές λυχνίες, χαλασμένες οθόνες, κλπ. Επίσης, πολλές φορές ελεγκτές έχουν ανακαλύψει ηλεκτρονικά απόβλητα μέσα σε κιβώτια με άλλα υλικά (π.χ. πόρτες), με σκοπό να διακινηθούν χωρίς να καταγραφούν. Αφρικανικές και ασιατικές χώρες, λοιπόν, μετατρέπονται σε παράνομες χωματερές ΑΗΗΕ, καταστρατηγώντας την παγκόσμια νόμιμη αγορά αποβλήτων και ανακύκλωσης, που ανάγεται στα 410 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως (Nichols Will, 2015). Ειδικότερα, καθώς η Κίνα, που αποτελούσε μια από τις μεγαλύτερες παράνομες χωματερές ΑΗΗΕ, έλαβε μέτρα για τη μείωση των ΑΗΗΕ και τη σωστή διαχείρισή τους, το βάρος πέφτει ακόμα πιο πολύ στις χώρες της Αφρικής – με καταστροφικές συνέπειες για τις ίδιες και τους κατοίκους τους.
Συνέπειες παράνομης απόθεσης
Τα ΑΗΗΕ αποτελούνται από μείγμα υλικών και στοιχείων που, εξαιτίας του επικίνδυνου περιεχομένου τους, αν δεν γίνει σωστή διαχείρισή τους, μπορεί να προκαλέσουν σημαντικά προβλήματα στο περιβάλλον και στην ανθρώπινη υγεία (Σελίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για ΑΗΗΕ). Σήμερα, αποτελούν μία από τις πιο ταχέως αναπτυσσόμενες ροές αποβλήτων, με περίπου 9 εκατομμύρια τόνους να έχουν παραχθεί το 2005, και η παραγωγή τους να αναμένεται να ξεπεράσει τους 12 εκατομμύρια τόνους ως το 2020. Εκτός του τεράστιου μεγέθους τους, το μεγαλύτερο ζήτημα σχετικά με τα ηλεκτρονικά απόβλητα είναι η απουσία ή, έστω, η ελάχιστη ανακύκλωση και σωστή διαχείρισή τους. Σύμφωνα με έρευνες του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον, ως και 90% των ηλεκτρονικών αποβλήτων “πετάγονται” παράνομα ή διακινούνται. Με εξαίρεση ένα μικρό ποσοστό που ανακυκλώνεται, τα περισσότερα ΑΗΗΕ καταλήγουν να αποστέλλονται (νόμιμα, αλλά κυρίως παράνομα) σε αναπτυσσόμενες χώρες της Ασίας και της Αφρικής, με κυριότερες τις Κίνα, Ινδία, Γκάνα, Νιγηρία, κλπ, μετατρέποντάς τες σε “νεκροταφεία” ηλεκτρονικών συσκευών, με καταστρεπτικές συνέπειες ως επί το πλείστον για το περιβάλλον και την υγεία των κατοίκων των χωρών αυτών.
Το νομικό πλαίσιο και η “άδικη” ροή αποβλήτων
Αυτή η άδικη ροή -που περιγράφηκε ανωτέρω- των ηλεκτρονικών αποβλήτων των αναπτυγμένων χωρών προς τις αναπτυσσόμενες, η οποία κατά κύριο λόγο πραγματοποιείται με παράνομα μέσα, οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι η νόμιμη και τεχνολογικά προηγμένη ανακύκλωση των ΑΗΗΕ είναι πολύ πιο ακριβή από όλους τους υπόλοιπους τρόπους διαχείρισης αποβλήτων, οδηγώντας έτσι τις περισσότερες επιχειρήσεις στην προσπάθεια ανεύρεσης άλλων μέσων, ενώ υπάρχει και έλλειψη κινήτρων προς τα κράτη για επιβολή της εφαρμογής των ήδη υπαρχόντων κανονισμών αναφορικά με τη διαχείριση των ΑΗΗΕ. Ήδη από το 1989 και τη Σύμβαση της Βασιλείας των Ηνωμένων Εθνών έχει απαγορευτεί η μετακίνηση επικίνδυνων αποβλήτων από μία χώρα σε άλλη, επιβάλλοντας ταυτόχρονα την εφαρμογή σωστών περιβαλλοντικών πρακτικών (Άρθρο 4), αφήνοντας όμως ανοιχτή τη δυνατότητα για μεταφορά των αποβλήτων σε άλλη χώρα ύστερα από συμφωνία (Άρθρο 11). Ειδικότερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση υιοθέτησε το 2012 την υπ’ αριθ. 2012/19/ΕΕ Οδηγία σχετικά με τα ΑΗΗΕ -που ενσωματώθηκε στο ελληνικό δίκαιο με την Υ.Α. Αριθ. Η.Π. 23615/651/Ε.103-, στην οποία επιβάλλεται η χωριστή συλλογή των ΑΗΗΕ και η συγκρότηση συστημάτων για την επιστροφή των συσκευών από τον καταναλωτή στον κατασκευαστή (Άρθρο 5), καθώς και η ανακύκλωση ως ο σωστός τρόπος διαχείρισης επεξεργασίας (Άρθρο 8), ενώ απαγορεύεται η διάθεση χωρίς να έχει πραγματοποιηθεί πρώτα επεξεργασία (Άρθρο 6), αλλά επιτρέπεται να πραγματοποιηθεί η επεξεργασία σε κάποια χώρα του εξωτερικού υπό προϋποθέσεις (Άρθρο 10).
Παρά τους αυστηρούς κανόνες, η μεταφορά και παράνομη απόρριψη των ΑΗΗΕ δεν αναχαιτίζεται λόγω του ότι η Σύμβαση της Βασιλείας έχει υπογραφεί μόνο από 53 χώρες -μη συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ-, και λόγω του ότι οι αναπτυγμένες χώρες έχουν συνήθως πολύ ελαστικούς ως και μηδαμινούς κανόνες σχετικά με την αποδοχή επικίνδυνων ηλεκτρονικών αποβλήτων, αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για όσους θέλουν να τα εκμεταλλευτούν. Το συχνότερο τέχνασμα για την παράνομη μεταφορά είναι η λανθασμένη ανακήρυξη ηλεκτρονικών αποβλήτων ως μεταχειρισμένα αγαθά που δωρίζονται στις αναπτυσσόμενες χώρες από τις αναπτυγμένες και που, όμως, περιέχουν και χαλασμένες μπαταρίες, καθοδικές λυχνίες, χαλασμένες οθόνες, κλπ. Επίσης, πολλές φορές ελεγκτές έχουν ανακαλύψει ηλεκτρονικά απόβλητα μέσα σε κιβώτια με άλλα υλικά (π.χ. πόρτες), με σκοπό να διακινηθούν χωρίς να καταγραφούν. Αφρικανικές και ασιατικές χώρες, λοιπόν, μετατρέπονται σε παράνομες χωματερές ΑΗΗΕ, καταστρατηγώντας την παγκόσμια νόμιμη αγορά αποβλήτων και ανακύκλωσης, που ανάγεται στα 410 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως (Nichols Will, 2015). Ειδικότερα, καθώς η Κίνα, που αποτελούσε μια από τις μεγαλύτερες παράνομες χωματερές ΑΗΗΕ, έλαβε μέτρα για τη μείωση των ΑΗΗΕ και τη σωστή διαχείρισή τους, το βάρος πέφτει ακόμα πιο πολύ στις χώρες της Αφρικής – με καταστροφικές συνέπειες για τις ίδιες και τους κατοίκους τους.
Συνέπειες παράνομης απόθεσης
Παιδί σε χωματερή στη Γκάνα
Τα απόβλητα ηλεκτρονικών συσκευών θεωρούνται επικίνδυνα, καθώς περιέχουν υλικά τα οποία είναι επιβλαβή τόσο για το περιβάλλον όσο και για την ανθρώπινη υγεία. Τα ΑΗΗΕ αποτελούνται από “βιοσυσσωρεύσιμες και τοξικές ουσίες, περιλαμβανομένων βαρέων μετάλλων όπως ο μόλυβδος, το νικέλιο, το χρώμιο και ο υδράργυρος, καθώς και ανθεκτικών οργανικών ρύπων όπως τα πολυχλωριωμένα διφαινύλια (PCB) και τα βρωμιούχα επιβραδυντικά φλόγας”. Αυτές οι ουσίες, όταν αφομοιωθούν από το περιβάλλον ή δεν γίνει επεξεργασία τους με σωστό τρόπο, μπορούν να προκαλέσουν μακροχρόνια περιβαλλοντικά προβλήματα, ενώ όσο αφομοιώνονται και δεν αντιμετωπίζονται σωστά, τόσο πιο δύσκολη, ακριβή και χρονοβόρα θα είναι η προσπάθεια διόρθωσης. Η περιβαλλοντική υποβάθμιση επιτείνεται και από το γεγονός ότι οι γηγενείς πληθυσμοί καίνε τα ΑΗΗΕ τα οποία περιέχουν στα εξαρτήματά τους πολύτιμα μέταλλα (π.χ. χρυσό), ώστε μετά να τα πουλήσουν. Το πλαστικά, καθώς και τα άλλα επικίνδυνα υλικά που καίγονται, συμβάλλουν στην ατμοσφαιρική ρύπανση, ενώ οι στάχτες που απομένουν καταλήγουν στους κοντινούς υδροφόρους ορίζοντες, ρυπαίνοντάς τους και καθιστώντας τους ακατάλληλους να φιλοξενήσουν οργανισμούς. Ταυτόχρονα, απελευθερώνουν αέρια δηλητηριώδη για την ανθρώπινη υγεία. Τα PCB, για παράδειγμα, έχουν συνδεθεί με τον καρκίνο, αναπαραγωγικά προβλήματα, μειωμένη ανάπτυξη του εγκεφάλου του εμβρύου και προβλήματα θυρεοειδούς. Μεγαλύτερη επιβάρυνση δέχονται προφανώς τα άτομα που δουλεύουν σε αυτές τις χωματερές, παρουσιάζοντας σοβαρά προβλήματα υγείας, και ειδικότερα τα μικρά παιδιά που, λόγω του πολύ χαμηλού βιοτικού επιπέδου και της άθλιας οικονομικής τους κατάστασης, αναγκάζονται να ψάχνουν πολύτιμα μέταλλα μέσα στα απόβλητα. Τέλος, η μη ανακύκλωση πολλών από τα εξαρτήματα των ΑΗΗΕ οδηγεί στην άσκοπη και σπάταλη χρήση των φυσικών πόρων, που υπεραντλούνται για την κατασκευή εξαρτημάτων που θα μπορούσαν να ανακυκλωθούν.
Περαιτέρω, μια πολύ σημαντική συνέπεια -η οποία δεν περνά από το μυαλό σχεδόν κανενός καταναλωτή όταν απλά πετάει μια ηλεκτρονική συσκευή που δεν χρειάζεται- είναι ότι έτσι συμβάλλει στην αύξηση του ηλεκτρονικού εγκλήματος. Με τις ηλεκτρονικές συσκευές που πετιούνται στα σκουπίδια, μαζί ακολουθούν και τα ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα που αυτές περιέχουν (φωτογραφίες, μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, κωδικούς, κλπ), τα οποία μπορεί να αποτελέσουν όπλα στα χέρια επιτηδείων με σκοπό ηλεκτρονικές απάτες, παράνομες αγορές μέσω πιστωτικών καρτών, εκβιασμούς και πολλά άλλα.
Sakawa Boys
Τέτοια φαινόμενα έχουν γίνει πλέον πολύ συνηθισμένα, κυρίως από δράστες σε χώρες της Αφρικής, ενώ η Γκάνα -η οποία το 2011 δέχτηκε 17.765 τόνους μόνο από το Ηνωμένο Βασίλειο- έχει χαρακτηρισθεί ως η βασίλισσα του ηλεκτρονικού εγκλήματος (cyber-crime). Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η συμμορία των Αγοριών Sakawa (Sakawa Boys), μια εγκληματική συμμορία που δρούσε από διαδικτυακά καφέ στη Γκάνα και, μέσω πληροφοριών που συνέλεγε από παλιές συσκευές, πραγματοποιούσε διαδικτυακές απάτες, σε συνδυασμό με τελετουργικά φετίχ που μέτρησαν εκατοντάδες θύματα σε όλο τον κόσμο. Τέλος, βλέποντας αυτές τις δυνατότητες από την παράνομη αποστολή ΑΗΗΕ, πολλά κυκλώματα οργανωμένου εγκλήματος δρουν με σκοπό να διευκολύνουν τέτοιες μεταφορές, όπως επιβεβαιώνουν τα ΗΕ, η Interpol και η ΕΕ. Χρησιμοποιώντας ψεύτικες ή προσωρινές εταιρείες, μικρές ομάδες προσπαθούν να παραστήσουν τον μεσάζοντα σε συμφωνίες μεταφοράς σε δήθεν κέντρα ανακύκλωσης, και να κάνουν προσφορές για αγορά των ΑΗΗΕ από ευρωπαϊκές και αμερικανικές νόμιμες εταιρείες και, αφού καταφέρουν να τα στείλουν σε αναπτυσσόμενες χώρες, χρησιμοποιούν τα τυχόν εναπομείναντα στοιχεία που υπάρχουν στους σκληρούς δίσκους για να διεισδύσουν στις αγορές.
Επίλογος
Με απόλυτο σκοπό την υιοθέτηση ενός προτύπου κυκλικής οικονομίας με “καθαρότερη” παραγωγή και λιγότερο σπάταλη κατανάλωση, για την αντιμετώπιση του προβλήματος των ηλεκτρονικών αποβλήτων απαιτείται διεθνής συνεργασία, νομοθετική συνάφεια, αυστηρή επιβολή και έλεγχος εφαρμογής των κανόνων. Τέλος, παρά τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τους, τα ΑΗΗΕ εξακολουθούν να είναι απόβλητα, οπότε και σε αυτή την περίπτωση για την αντιμετώπισή τους χρειάζεται ευαισθητοποίηση του κοινού και εφαρμογή των αρχών “Μειώνω, Επαναχρησιμοποιώ, Ανακυκλώνω”, ώστε να αρχίσει ο έλεγχος και η μείωση του αριθμού των ΑΗΗΕ.
Πηγές:
Hartwig, Keith. (2016). Digital Waste and Cyber Crime. https://www.researchgate.net/publication/316170503_Digital_Waste_and_Cyber_Crime
Nichols, Will. (2015). Up to 90% of world’s electronic waste is illegally dumped, says UN. https://www.theguardian.com/environment/2015/may/12/up-to-90-of-worlds-electronic-waste-is-illegally-dumped-says-un
Vidal, John. (2013). Toxic ‘e-waste’ dumped in poor nations, says United Nations. https://www.theguardian.com/global-development/2013/dec/14/toxic-ewaste-illegal-dumping-developing-countries
Wang, Zh., Zhang Bin, Guan, Dabo. (2016) Take responsibility for electronic-waste disposal. https://www.nature.com/news/take-responsibility-for-electronic-waste-disposal-1.20345
Siegle, Lucy. (2017). Reduce, reuse, reboot: why electronic recycling must up its game. https://www.theguardian.com/environment/2017/nov/20/electronic-recycling-e-waste-2017-gadgets
Nichols, Will. (2015). Up to 90% of world’s electronic waste is illegally dumped, says UN. https://www.theguardian.com/environment/2015/may/12/up-to-90-of-worlds-electronic-waste-is-illegally-dumped-says-un
Vidal, John. (2013). Toxic ‘e-waste’ dumped in poor nations, says United Nations. https://www.theguardian.com/global-development/2013/dec/14/toxic-ewaste-illegal-dumping-developing-countries
Wang, Zh., Zhang Bin, Guan, Dabo. (2016) Take responsibility for electronic-waste disposal. https://www.nature.com/news/take-responsibility-for-electronic-waste-disposal-1.20345
Siegle, Lucy. (2017). Reduce, reuse, reboot: why electronic recycling must up its game. https://www.theguardian.com/environment/2017/nov/20/electronic-recycling-e-waste-2017-gadgets
Κατηγορίες:
Σχόλια