Με μια σφαίρα σκότωσε 18,5 εκατ. ανθρώπους
Συντάκτης: Σταύρος Μαλαγκονιάρης
Ηταν 3 το μεσημέρι της 28ης Ιουνίου 1914, όταν ένας 19χρονος ασθενικός Σερβοβόσνιος, με αγωνιώδες βλέμμα, ρίχνοντας μερικούς πυροβολισμούς, ενεργοποίησε μια σειρά αλυσιδωτών καταστροφικών αντιδράσεων, με αποκορύφωμα δύο Παγκόσμιους Πολέμους.
Ωστόσο, 100 χρόνια μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (1918), ο 19χρονος Γκαβρίλο Πρίντσιπ, που εκτέλεσε, στο Σαράγεβο, τον διάδοχο του θρόνου της Αυστρίας Φραγκίσκο Φερδινάνδο και τη σύζυγό του Σοφία, εξακολουθεί να διχάζει: Τι ήταν; Εθνικός ήρωας ή τρομοκράτης;
Η απάντηση γίνεται συνεχώς πιο δυσδιάκριτη καθώς τα τελευταία χρόνια σε κάθε μια από τις χώρες της πρώην Γιουγκοσλαβίας τα παιδιά διδάσκονται μια διαφορετική εκδοχή της δολοφονίας που αποτέλεσε την αφορμή να ξεσπάσει ο Μεγάλος Πόλεμος.
Ο Πρίντσιπ στα σύγχρονα βιβλία Ιστορίας των διαφόρων χωρών της πρώην Γιουγκοσλαβίας περιγράφεται αλλού ως τρομοκράτης και αλλού ως επαναστάτης, αντικατοπτρίζοντας τις σύγχρονες διαιρέσεις σε μια περιοχή που ακόμα έχει πολλές ανοιχτές «πληγές» από τις αιματηρές συγκρούσεις της δεκαετίας του 1990.
Μία απ’ αυτές τις εκδοχές, που διδάσκεται σε ορισμένα σχολεία και «γοητεύει» το διαδίκτυο, τονίζει μια πολύ ελκυστική λεπτομέρεια: Εάν ο Πρίντσιπ δεν είχε σταματήσει στο ντελικατέσεν του Μόριτς Σκίλερ, στην οδό Φραντς Γιόζεφ, που σήμερα λειτουργεί ως μουσείο, για να φάει ένα σάντουιτς, δεν θα έβλεπε μπροστά του την ανοιχτή λιμουζίνα στην οποία επέβαινε το πριγκιπικό ζεύγος και δεν θα πυροβολούσε πετυχαίνοντας τον στόχο του.
Ο διάδοχος του θρόνου της Αυστρίας Φραγκίσκος Φερδινάνδος και η σύζυγός του Σοφία, δεξιά ο Γκαβρίλο Πρίντσιπ
«Χωρίς σάντουιτς, όχι εκτέλεση. Οχι εκτέλεση, όχι πόλεμος», καταλήγει η συλλογιστική αυτής της ελκυστικής, αλλά όχι και βάσιμης εκδοχής.
Πάντως, είναι γεγονός ότι τη μοιραία μέρα συνέβησαν, σε μικρό διάστημα, πολλά τυχαία περιστατικά που προσφέρονται για ποικίλα «σενάρια» σχετικά με τη δολοφονία του πανίσχυρου διαδόχου της Αυστρίας.
Ο αρχιδούκας είχε φτάσει σιδηροδρομικώς το πρωί της Κυριακής 28 Ιουνίου 1914 (16 Ιουνίου με το παλαιό ημερολόγιο) στο Σαράγεβο, για να παρακολουθήσει στρατιωτικές ασκήσεις και ταυτόχρονα να γιορτάσει με τη σύζυγό του, Σοφία, τη 14η επέτειο του γάμου τους.
Τα μέτρα ασφαλείας δεν ήταν χαλαρά. Ο αρχιδούκας δεν επιθυμούσε να περιτριγυρίζεται από πολυάριθμους άνδρες μυστικών υπηρεσιών. Ούτε του άρεσε η ιδέα της δημιουργίας ενός «στρατιωτικού κορδονιού» μεταξύ του πλήθους και του ίδιου. Αλλωστε, το Σαράγεβο δεν εθεωρείτο εχθρικό έδαφος και πολλοί Βόσνιοι χαιρέτισαν θερμά την άφιξή του.
Ωστόσο, η «Μαύρη Χειρ», μια μυστική εθνικιστική σερβική οργάνωση, είχε προετοιμάσει με μια ομάδα επτά νεαρών ένα σχέδιο δολοφονίας του διαδόχου που πολλοί θεωρούσαν ως τον ουσιαστικό αυτοκράτορα.
Αρχικά, ο αρχιδούκας επιθεώρησε τους στρατώνες που ήταν κοντά στον σιδηροδρομικό σταθμό. Στη συνέχεια αυτός και η συνοδεία του μπήκαν σε ανοιχτά αυτοκίνητα και, μέσω της παραποτάμιας λεωφόρου Appel Quay, κατευθύνθηκαν προς το δημαρχείο.
Οι συνωμότες είχαν μελετήσει τη διαδρομή και τον περίμεναν σε διάφορα σημεία. Η ζέστη ήταν μεγάλη και η πομπή των αυτοκινήτων εκινείτο αργά.
Ο πρώτος από τους ενόπλους, ο μουσουλμάνος της παρέας, φοβήθηκε να ρίξει τη χειροβομβίδα του, καθώς κοντά του στεκόταν ένας αστυνομικός και έτσι προτίμησε να αφήσει το αυτοκίνητο να περάσει.
Το ίδιο φοβήθηκε και ο δεύτερος συνωμότης που στεκόταν κοντά στον πρώτο.
Ο τρίτος, ο Νεντζέλκο Καμπρίνοβιτς, δεν δίστασε να ρίξει τη χειροβομβίδα. Ομως, δεν πέτυχε τον στόχο του.
Οι χειροβομβίδες εκρήγνυντο τότε σε 10 δευτερόλεπτα. Ετσι, αφού απασφαλίστηκε και ρίχθηκε, έπεσε στη διπλωμένη σκεπή του αυτοκινήτου του αρχιδούκα, κύλησε στον δρόμο και όταν εξερράγη έπληξε μόνο το αυτοκίνητο που ακολουθούσε και τραυμάτισε τους επιβάτες του.
Επικράτησε αναστάτωση, ο Καμπρίνοβιτς συνελήφθη σχεδόν αμέσως, ενώ το αυτοκίνητο του αρχιδούκα συνέχισε την πορεία του και έφτασε στο δημαρχείο για την επίσημη υποδοχή.
Από εκείνη την ώρα συμβαίνουν τέσσερα διαδοχικά γεγονότα που μοιάζουν να οδηγούν τον αρχιδούκα στον θάνατο:
1. Στο δημαρχείο ο Φερδινάνδος ανακοινώνει την απόφασή του να επισκεφθεί τους τραυματίες στο νοσοκομείο.
2. Ο τοπικός στρατιωτικός διοικητής Πίοτρεκ αποφασίζει ότι η αυτοκινητοπομπή πρέπει να ακολουθήσει μια εναλλακτική διαδρομή προς το νοσοκομείο, αποφεύγοντας το κέντρο της πόλης. Ωστόσο, ο οδηγός του αυτοκινήτου του Φερδινάνδου, Φραντς Ούρμπαν, δεν ενημερώθηκε για την αλλαγή της διαδρομής και έτσι ξεκινάει να κινείται βάσει της αρχικής διαδρομής.
3. Στρίβοντας το αυτοκίνητο από την παραποτάμια λεωφόρο στην οδό Φραντς Γιόζεφ, ο στρατιωτικός διοικητής αντιλαμβάνεται ότι ο οδηγός δεν ακολουθεί την καινούργια διαδρομή. Τον επιπλήττει, το αυτοκίνητο επιβραδύνει και προσπαθεί να κάνει αναστροφή.
4. Ο Γκαβρίλο Πρίντσιπ, μετά την αποτυχημένη πρώτη απόπειρα, βρίσκεται στο κατάστημα τροφίμων (ντελικατέσεν) του Μόριτς Σκίλερ. Ξαφνικά, βλέπει μπροστά του το πριγκιπικό αυτοκίνητο σχεδόν ακινητοποιημένο στον δρόμο. Καταλαβαίνει ότι είναι η τελευταία ευκαιρία του για την επιτυχία του σχεδίου. Κάνει μερικά γρήγορα βήματα, βγάζει ένα ρεβόλβερ και πυροβολεί από απόσταση πέντε μέτρων.
Οι σφαίρες χτύπησαν τον αρχιδούκα στον λαιμό και τη σύζυγό του, Σοφία, στην κοιλιά. Τότε μόνο ο οδηγός κατάφερε να πατήσει γκάζι και να απομακρυνθεί, αλλά ήταν πια αργά. Το ζευγάρι σε λίγη ώρα άφηνε την τελευταία πνοή του.
Τις επόμενες μέρες, 6 από τα 7 μέλη της ομάδας είχαν συλληφθεί, αλλά εκτός από έναν ενήλικο, που του επιβλήθηκε η ποινή του θανάτου και εκτελέστηκε, οι πέντε ανήλικοι συλληφθέντες καταδικάστηκαν σε ποινές φυλάκισης.
Ομως τρεις απ’ αυτούς έπασχαν από φυματίωση και πέθαναν στη φυλακή. Ο έβδομος είχε καταφέρει να διαφύγει.
Οι αιτίες του πολέμου
Η δολοφονία του διαδόχου του θρόνου της Αυστρίας Φραγκίσκου Φερδινάνδου και της συζύγου του Σοφίας άναψε για τα καλά τη φωτιά του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, του γνωστού και ως Μεγάλου Πολέμου.
Καθώς ο θείος του Φερδινάνδου και ηγεμόνας της Αυστροουγγαρίας, Φραγκίσκος Ιωσήφ, ήταν 83 ετών, ο διάδοχος είχε αποκτήσει ήδη μεγάλη ισχύ και εθεωρείτο ο ουσιαστικός αυτοκράτορας.
Σε πρωτοσέλιδο άρθρο της η εφημερίδα «Ακρόπολις» (φ. 16 Ιουνίου 1914), την επόμενη μέρα της δολοφονίας, αφού τη χαρακτήρισε ως «μέγα σύγχρονον ιστορικόν γεγονός», σημείωνε ότι ο φιλοπόλεμος αρχιδούκας ήταν ο πρωταγωνιστής της προσάρτησης στην Αυστρία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και διατηρούσε στενές σχέσεις με τον Γερμανό αυτοκράτορα και το Βατικανό. «Η δύναμις του φονευθέντος Αρχιδουκός ήτο απεριόριστος», σημείωνε η εφημερίδα.
Τρεις μέρες αργότερα γινόταν γνωστό ότι στο Λονδίνο και στο Βερολίνο επιχειρούσαν να «ζυγίσουν» τις συνέπειες για την Ευρώπη και τη Γερμανία αντίστοιχα, ενώ στη Βιέννη υπήρχε διάσταση απόψεων για το εάν θα έπρεπε να επιδοθεί διακοίνωση προς τη Σερβία.
Η αποτροπή της αποστολής της διακοίνωσης εθεωρείτο ήττα «των φιλοπολέμων στρατιωτικών κύκλων της Αυστρίας, των οποίων, ως γνωστόν, ηγείτο ο δολοφονηθείς Αρχιδούξ», έγραφε, στις 30.6.1914, η «Ακρόπολις».
Αυτή η εσωτερική διαμάχη εξηγεί την καθυστερημένη αντίδραση της Αυστρίας, η οποία μετά από συνεννόηση με τη Γερμανία επιδίδει τελικά στις 23 Ιουλίου στη Σερβία τελεσίγραφο με 10 όρους.
Η Σερβία συνεννοείται με τη Ρωσία και δέχεται όλους τους όρους, εκτός από δύο, για τους οποίους ζήτησε διεθνή διαμεσολάβηση.
Η Βιέννη απορρίπτει την απάντηση, κηρύσσει στις 28 Ιουλίου τον πόλεμο στη Σερβία και βομβαρδίζει το Βελιγράδι για να ακολουθήσει ντόμινο κήρυξης πολέμων μεταξύ σχεδόν όλων των ευρωπαϊκών κρατών.
Οι βασικοί αντίπαλοι σχηματισμοί ήταν οι Δυνάμεις της Αντάντ (κυρίως Μεγάλη Βρετανία και Γαλλία, από το 1915 η Ιταλία, ώς τις αρχές του 1918 η Ρωσία και, από το 1917, οι ΗΠΑ) και οι Κεντρικές Δυνάμεις, καλούμενες και Τριπλή Συμμαχία, Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Οθωμανική Αυτοκρατορία και Βουλγαρία.
Πάντως, πολλοί ιστορικοί θεωρούν ότι με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο τέθηκαν οι βάσεις για τον δεύτερο, πολύ πιο καταστροφικό, πόλεμο.
Ο καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας των ΗΠΑ, Γιουτζίν Ουέμπερ, θεωρεί ότι ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος ουσιαστικά ήταν το πρώτο μέρος ενός Β’ Τριακονταετούς Πολέμου (1914-1945) μεταξύ ευρωπαϊκών δυνάμεων.
Επίσης, ιστορικοί καταλήγουν πλέον ότι η δολοφονία του Αυστριακού αρχιδούκα δεν ήταν παρά η αφορμή και οι αιτίες ήταν πολύ βαθύτερες.
Ο στρατιωτικός ιστορικός Γκάρι Σέφιλντ υποστηρίζει ότι ο πόλεμος στην Ευρώπη δεν προκλήθηκε τυχαία, αλλά από σχεδιασμό.
Σύμφωνα με τον Σέφιλντ, ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκίνησε επειδή «οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων στο Βερολίνο και στη Βιέννη επέλεξαν να ακολουθήσουν μια πορεία που ήλπιζαν ότι θα τους επιφέρει σημαντικά πολιτικά οφέλη, ακόμη και αν προκαλούσε γενικό πόλεμο».
Τα προσδοκώμενα οφέλη σχετίζονταν με τους ανταγωνισμούς που είχαν αναπτυχθεί μεταξύ κρατών. Μερικοί απ’ αυτούς είχαν τους εξής πρωταγωνιστές:
Η οικονομική ανάπτυξη της Γερμανίας όξυνε τον ανταγωνισμό της με την Αγγλία για την εξασφάλιση του μονοπωλίου των διεθνών αγορών.
Η επιθυμία της Γαλλίας να αποκαταστήσει το γόητρό της και να ανακτήσει την Αλσατία και τη Λορένη (που είχε χάσει στον Γαλλογερμανικό Πόλεμο του 1870-1871) είχε δημιουργήσει ένταση στις σχέσεις της με τη Γερμανία. Η «επίσημη» προσάρτηση, το 1908, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων προβλημάτιζε την Ευρώπη για το εάν η Βιέννη θα κλιμάκωνε προσαρτώντας τους σλαβικούς λαούς της Νότιας Ευρώπης.
Κάτι τέτοιο ερχόταν σε σύγκρουση με τη μικρή ακόμη Σερβία, η οποία φιλοδοξούσε να «συσπειρώσει» γύρω της τους εν λόγω σλαβικούς λαούς και να γίνει στη Χερσόνησο του Αίμου ό,τι η Ρωσία στην Ανατολική Ευρώπη.
Η Ρωσία επιθυμούσε να βρει διέξοδο στη Μεσόγειο και υποστήριζε την κίνηση του πανσλαβισμού, θεωρώντας τον εαυτό της φυσικό προστάτη των ορθόδοξων λαών των Βαλκανίων, κάτι που έβρισκε αντίθετες τη Γερμανία και την Αυστροουγγαρία.
Τελικά, από τα αποτελέσματα δύσκολα θα υποστήριζε κάποιος ότι υπήρξε ουσιαστικός νικητής.
Ποιος ήταν ο εκτελεστής;
Ο Γκαβρίλο Πρίντσιπ (1894-1918), ο «εκτελεστής», γεννήθηκε στο χωριό Ομπλιάι της Βοσνίας, που βρισκόταν υπό αυστροουγγρική κατοχή. Οι γονείς του ήταν αγρότες σερβικής καταγωγής και ήταν το τέταρτο από τα συνολικά 9 παιδιά της οικογένειας.
Από νεαρή ηλικία εντάχθηκε στη μυστική οργάνωση «Νέα Βοσνία» (Mlada Bosna). Στους στόχους της ήταν η απελευθέρωση των σλαβικών περιοχών του ευρωπαϊκού Νότου και η ένωση σε μια ενιαία Γιουγκοσλαβία.
Τον Φεβρουάριο του 1912 ο Πρίντσιπ πήρε μέρος σε μια αντικατοχική διαδήλωση και αποβλήθηκε από το σχολείο του. Ετσι, εγκαταστάθηκε στο Βελιγράδι για να ολοκληρώσει τις σπουδές του.
Εκεί ήρθε σε επαφή με διάφορες σερβικές μυστικές οργανώσεις, μεταξύ των οποίων η «Μαύρη Χειρ».
Παρότι η οργάνωση ήταν υπερεθνικιστική, πρόσφατα στοιχεία, που δημοσιεύτηκαν στη βρετανική εφημερίδα «The Guardian» (φ. 15.4.2014), δείχνουν ότι ο 19χρονος είχε γενικότερες ιδεολογικές αναζητήσεις.
Μάλιστα, το προηγούμενο βράδυ πριν από τη δολοφονία διάβαζε το βιβλίο του θεωρητικού του αναρχισμού Πιοτρ Κροπότκιν «Αναμνήσεις ενός επαναστάτη».
Ο Γκαβρίλο μαζί με τους Καμπρίνοβιτς και Γκραχμπέιτζ επελέγησαν από τον ταγματάρχη Βόισλαβ Τάνκοσιτς (1880- 1915), κορυφαίο στέλεχος της οργάνωσης, για να εκπαιδευτούν στη χρήση όπλων για την επιχείρηση εναντίον του Αυστριακού διαδόχου του θρόνου.
Πραγματικά, ο Πρίντσιπ ήταν αυτός που εκτέλεσε τον Αυστριακό. Στην ανάκριση οι τρεις τους δεν είπαν λέξη, ιδιαίτερα για την οργάνωση «Μαύρη Χειρ» και το σχέδιο της επιχείρησης.
Στην απολογία του στο δικαστήριο είπε ότι η ιδέα ήταν μόνο δική τους επειδή αγαπούσαν τον λαό τους.
Ο Πρίντσιπ κρίθηκε ένοχος, αλλά επειδή ήταν ανήλικος, όπως και οι περισσότεροι από τους συγκατηγορούμενούς του, απέφυγε τη θανατική ποινή και καταδικάστηκε σε φυλάκιση 20 ετών.
Πέθανε, τον Απρίλιο του 1918, στη φυλακή από φυματίωση.
Τα Βαλκάνια ξαναγράφουν την ιστορία τους
Ηρωας ή τρομοκράτης;
Γκράφιτι με το πρόσωπο του Γκαβρίλο Πρίντσιπ σε δρόμο του Βελιγραδίου. Δίπλα γράφει τα τελευταία λόγια, που όπως λέγεται, είπε πριν πεθάνει: «Οι σκιές μας θα περπατάνε στη Βιέννη, θα περιφέρονται στο παλάτι, θα τρομάζουν τους άρχοντες»
Πρωταγωνιστής στην «ομάδα των 7» που ανέλαβε να υλοποιήσει το σχέδιο της δολοφονίας του διαδόχου του θρόνου της Αυστροουγγαρίας έγινε, τελικά, ο εκτελεστής Γκαβρίλο Πρίντσιπ.
Για πολλές δεκαετίες στην ενωμένη Γιουγκοσλαβία επικρατούσε η αντίληψη ότι ο Πρίντσιπ ήταν ένας «μαχητής της γιουγκοσλαβικής ενότητας». Μάλιστα, στο Βελιγράδι δόθηκε το όνομά του σε έναν δρόμο και φιλοτεχνήθηκε μνημείο προς τιμήν του.
Ομως, μετά τις διαιρέσεις στην πρώην Γιουγκοσλαβία, το παρελθόν επανασχεδιάστηκε, όπως έχει πει χαρακτηριστικά ο Ζιγιάντ Σέχιτς, καθηγητής της Ιστορίας στο Σαράγεβο. Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου Ντουμπάβκα Στογιάνοβιτς σημείωσε ότι ο Πρίντσιπ χρησιμοποιήθηκε πολλές φορές ως εργαλείο για την προώθηση της κυβερνητικής ιδεολογίας. «Την εποχή του Μιλόσεβιτς, η λεζάντα κάτω από την εικόνα του Πρίντσιπ σε βιβλία έγραφε “Σέρβος ήρωας”», είπε ο ίδιος. Και πρόσθεσε:
«Δεν υπάρχει αυτό πια, αλλά ακόμα γράφεται ότι ήταν Σέρβος εθνικιστής, αν και ο ίδιος είχε δηλώσει Γιουγκοσλάβος εθνικιστής».
Η Σερβία εξακολουθεί να διδάσκει τα παιδιά της στα σχολεία ότι ο Πρίντσιπ αγωνίστηκε για έναν «δίκαιο λόγο» και πριν από μερικά χρόνια, με τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από τη δολοφονία του αρχιδούκα, κυκλοφόρησε αναμνηστικό ασημένιο νόμισμα.
Η Σερβική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει κηρύξει τον Πρίντσιπ εθνικό ήρωα γιατί «υπερασπιζόταν την ελευθερία του λαού του».
Ο σερβικός ισχυρισμός συμπληρώνεται από την εξήγηση πως ο αρχιδούκας Φραγκίσκος Φερδινάνδος ήταν η προσωποποίηση των κατοχικών δυνάμεων της Αυστροουγγαρίας και μετά τη δολοφονία του η Αυστροουγγαρία και η Γερμανία εισέβαλαν στη Σερβία.
Ομως, σε μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα με τη συνδρομή του Βαλκανικού Ερευνητικού Δικτύου, που έχει δημοσιευτεί στην αγγλική εφημερίδα «The Guardian» (φ. 6.5.2014), αναδεικνύονται οι διαφορετικές εκδοχές της Ιστορίας που διδάσκονται πλέον τα παιδιά στα κράτη της πρώην Γιουγκοσλαβίας.
Ιδιαίτερα στα σχολεία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης αποτυπώνεται εντονότερα η διαφορετική αντίληψη και ερμηνεία των γεγονότων.
Οι Σερβοβόσνιοι διδάσκονται ότι η δολοφονία ήταν απλώς ένα πρόσχημα για την Αυστροουγγαρία και τη Γερμανία για να επιτεθούν στη Σερβία.
Αντίθετα, Βόσνιοι και Κροάτες θεωρούν τον Πρίντσιπ ως έναν πολιτικό δολοφόνο και τρομοκράτη, που υποστηριζόταν από τη Σερβία.
Γι’ αυτό, στην επέτειο των 100 χρόνων από τη δολοφονία, οι Σερβοβόσνιοι πραγματοποίησαν σειρά εκδηλώσεων, με επίκεντρο το Βίζεγκραντ, που διοργάνωσε ο γνωστός σκηνοθέτης Εμίρ Κουστουρίτσα.
Στις κυρίως βοσνιακές περιοχές, όπως το Σαράγεβο, το Μπίχατς στα βορειοδυτικά και στην κεντρική περιοχή Ζένικα, τα σχολικά εγχειρίδια τονίζουν τη διασύνδεση του Πρίντσιπ με σερβικές μυστικές οργανώσεις.
Στο σχολικό βιβλίο του Μπίχατς αναφέρεται ότι η οργάνωση «Νέα Βοσνία», όπου ανήκαν οι «7» και ελεγχόταν από τη «Μαύρη Χείρα», υποστηριζόταν από τη Σερβία, ενώ στη Ζένικα χαρακτηρίζεται ως τμήμα «τρομοκρατικής οργάνωσης».
Στα σχολεία της Κροατίας διδάσκουν ότι η Σερβία συνετέλεσε στην έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, προσπαθώντας να επεκτείνει την επικράτειά της και υποστηρίζοντας έναν τρομοκράτη.
Στην Πρίστινα, στον απόηχο της βίαιης καταστολής των αλβανόφωνων, οι μεγαλύτεροι σε ηλικία επέρριπταν τις ευθύνες για το ξέσπασμα του Μεγάλου Πολέμου στη Σερβία.
Ομως, οι μαθητές στα σχολεία του Κοσσυφοπεδίου εξακολουθούν να διδάσκονται μια εκδοχή της Ιστορίας που μοιάζει με την αφήγηση των παλιών γιουγκοσλαβικών εγχειριδίων, στα οποία η Σερβία αντιμετωπίζεται με κατανόηση ως μια χώρα που προσπάθησε να αποφύγει έναν πόλεμο.
Τέλος, στα Σκόπια τα σχολικά εγχειρίδια περιγράφουν τη σύγκρουση ως τον «πρώτο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό πόλεμο». Ωστόσο, κατηγορούν τη γειτονική Βουλγαρία για επιθετικό επεκτατισμό και όχι τη Σερβία.
Το σχολικό βιβλίο της ΠΓΔΜ αναφέρει ότι η Αυστρία, η Ιταλία και η Γερμανία ήταν οι υποκινητές του πολέμου, χρησιμοποιώντας ως πρόσχημα τη δολοφονία της «μυστικής επαναστατικής οργάνωσης» του Πρίντσιπ.
Οπως φαίνεται, οι σύγχρονες αντιπαλότητες στα εύφλεκτα Βαλκάνια ξαναγράφουν την Ιστορία…
Ο απολογισμός του πολέμου
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, που διήρκεσε από τον Αύγουστο του 1914 ώς τις 11 Νοεμβρίου 1918, είχε τα εξής αποτελέσματα:
1. Τα θύματα ανήλθαν σε 9 εκατομμύρια στρατευμένους και άλλους τόσους αμάχους, ξεπερνώντας συνολικά τα 18,5 εκατομμύρια ανθρώπους.
2. Οδήγησε στην κατάρρευση τέσσερις αυτοκρατορίες (Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Οθωμανική και Τσαρική) και τους αντίστοιχους βασιλικούς οίκους, επιφέροντας ριζικές αλλαγές στον χάρτη της Ευρώπης από τον κατακερματισμό τους.
3. Η Ευρώπη βγήκε κατεστραμμένη από τον πόλεμο. Η καπιταλιστική Ευρώπη του 19ου αιώνα, δανειστής ολόκληρου του κόσμου, βρέθηκε πλέον χρεωμένη στις ΗΠΑ και τα δημόσια οικονομικά των κρατών της ήταν κλονισμένα. Οι υλικές καταστροφές επηρέασαν ουσιαστικά την παραγωγή, η οποία μειώθηκε σχεδόν στο μισό σε σχέση με την προπολεμική περίοδο. Ετσι, ευνοήθηκαν νέες δυνάμεις, όπως η Ιαπωνία και, κυρίως, οι ΗΠΑ.
4. Στον ηθικό και λογοτεχνικό τομέα, η φρίκη του πολέμου προκαλεί μια κρίση συνείδησης στους Ευρωπαίους. Αρνηση των παραδοσιακών αξιών, φυγή στο παράλογο, αμφισβήτηση της κατεστημένης κοινωνικής τάξης και αναζήτηση εξόδου με γενική ανατροπή, απ’ όπου θα πηγάσει το κύμα υπερρεαλισμού στην τέχνη και τη λογοτεχνία.
5. Δημιουργείται η Κοινωνία των Εθνών, ο πρόδρομος του ΟΗΕ.
Συντάκτης: Σταύρος Μαλαγκονιάρης
Ηταν 3 το μεσημέρι της 28ης Ιουνίου 1914, όταν ένας 19χρονος ασθενικός Σερβοβόσνιος, με αγωνιώδες βλέμμα, ρίχνοντας μερικούς πυροβολισμούς, ενεργοποίησε μια σειρά αλυσιδωτών καταστροφικών αντιδράσεων, με αποκορύφωμα δύο Παγκόσμιους Πολέμους.
Ωστόσο, 100 χρόνια μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (1918), ο 19χρονος Γκαβρίλο Πρίντσιπ, που εκτέλεσε, στο Σαράγεβο, τον διάδοχο του θρόνου της Αυστρίας Φραγκίσκο Φερδινάνδο και τη σύζυγό του Σοφία, εξακολουθεί να διχάζει: Τι ήταν; Εθνικός ήρωας ή τρομοκράτης;
Η απάντηση γίνεται συνεχώς πιο δυσδιάκριτη καθώς τα τελευταία χρόνια σε κάθε μια από τις χώρες της πρώην Γιουγκοσλαβίας τα παιδιά διδάσκονται μια διαφορετική εκδοχή της δολοφονίας που αποτέλεσε την αφορμή να ξεσπάσει ο Μεγάλος Πόλεμος.
Ο Πρίντσιπ στα σύγχρονα βιβλία Ιστορίας των διαφόρων χωρών της πρώην Γιουγκοσλαβίας περιγράφεται αλλού ως τρομοκράτης και αλλού ως επαναστάτης, αντικατοπτρίζοντας τις σύγχρονες διαιρέσεις σε μια περιοχή που ακόμα έχει πολλές ανοιχτές «πληγές» από τις αιματηρές συγκρούσεις της δεκαετίας του 1990.
Μία απ’ αυτές τις εκδοχές, που διδάσκεται σε ορισμένα σχολεία και «γοητεύει» το διαδίκτυο, τονίζει μια πολύ ελκυστική λεπτομέρεια: Εάν ο Πρίντσιπ δεν είχε σταματήσει στο ντελικατέσεν του Μόριτς Σκίλερ, στην οδό Φραντς Γιόζεφ, που σήμερα λειτουργεί ως μουσείο, για να φάει ένα σάντουιτς, δεν θα έβλεπε μπροστά του την ανοιχτή λιμουζίνα στην οποία επέβαινε το πριγκιπικό ζεύγος και δεν θα πυροβολούσε πετυχαίνοντας τον στόχο του.
Ο διάδοχος του θρόνου της Αυστρίας Φραγκίσκος Φερδινάνδος και η σύζυγός του Σοφία, δεξιά ο Γκαβρίλο Πρίντσιπ
«Χωρίς σάντουιτς, όχι εκτέλεση. Οχι εκτέλεση, όχι πόλεμος», καταλήγει η συλλογιστική αυτής της ελκυστικής, αλλά όχι και βάσιμης εκδοχής.
Πάντως, είναι γεγονός ότι τη μοιραία μέρα συνέβησαν, σε μικρό διάστημα, πολλά τυχαία περιστατικά που προσφέρονται για ποικίλα «σενάρια» σχετικά με τη δολοφονία του πανίσχυρου διαδόχου της Αυστρίας.
Ο αρχιδούκας είχε φτάσει σιδηροδρομικώς το πρωί της Κυριακής 28 Ιουνίου 1914 (16 Ιουνίου με το παλαιό ημερολόγιο) στο Σαράγεβο, για να παρακολουθήσει στρατιωτικές ασκήσεις και ταυτόχρονα να γιορτάσει με τη σύζυγό του, Σοφία, τη 14η επέτειο του γάμου τους.
Τα μέτρα ασφαλείας δεν ήταν χαλαρά. Ο αρχιδούκας δεν επιθυμούσε να περιτριγυρίζεται από πολυάριθμους άνδρες μυστικών υπηρεσιών. Ούτε του άρεσε η ιδέα της δημιουργίας ενός «στρατιωτικού κορδονιού» μεταξύ του πλήθους και του ίδιου. Αλλωστε, το Σαράγεβο δεν εθεωρείτο εχθρικό έδαφος και πολλοί Βόσνιοι χαιρέτισαν θερμά την άφιξή του.
Ωστόσο, η «Μαύρη Χειρ», μια μυστική εθνικιστική σερβική οργάνωση, είχε προετοιμάσει με μια ομάδα επτά νεαρών ένα σχέδιο δολοφονίας του διαδόχου που πολλοί θεωρούσαν ως τον ουσιαστικό αυτοκράτορα.
Αρχικά, ο αρχιδούκας επιθεώρησε τους στρατώνες που ήταν κοντά στον σιδηροδρομικό σταθμό. Στη συνέχεια αυτός και η συνοδεία του μπήκαν σε ανοιχτά αυτοκίνητα και, μέσω της παραποτάμιας λεωφόρου Appel Quay, κατευθύνθηκαν προς το δημαρχείο.
Οι συνωμότες είχαν μελετήσει τη διαδρομή και τον περίμεναν σε διάφορα σημεία. Η ζέστη ήταν μεγάλη και η πομπή των αυτοκινήτων εκινείτο αργά.
Ο πρώτος από τους ενόπλους, ο μουσουλμάνος της παρέας, φοβήθηκε να ρίξει τη χειροβομβίδα του, καθώς κοντά του στεκόταν ένας αστυνομικός και έτσι προτίμησε να αφήσει το αυτοκίνητο να περάσει.
Το ίδιο φοβήθηκε και ο δεύτερος συνωμότης που στεκόταν κοντά στον πρώτο.
Ο τρίτος, ο Νεντζέλκο Καμπρίνοβιτς, δεν δίστασε να ρίξει τη χειροβομβίδα. Ομως, δεν πέτυχε τον στόχο του.
Οι χειροβομβίδες εκρήγνυντο τότε σε 10 δευτερόλεπτα. Ετσι, αφού απασφαλίστηκε και ρίχθηκε, έπεσε στη διπλωμένη σκεπή του αυτοκινήτου του αρχιδούκα, κύλησε στον δρόμο και όταν εξερράγη έπληξε μόνο το αυτοκίνητο που ακολουθούσε και τραυμάτισε τους επιβάτες του.
Επικράτησε αναστάτωση, ο Καμπρίνοβιτς συνελήφθη σχεδόν αμέσως, ενώ το αυτοκίνητο του αρχιδούκα συνέχισε την πορεία του και έφτασε στο δημαρχείο για την επίσημη υποδοχή.
Από εκείνη την ώρα συμβαίνουν τέσσερα διαδοχικά γεγονότα που μοιάζουν να οδηγούν τον αρχιδούκα στον θάνατο:
1. Στο δημαρχείο ο Φερδινάνδος ανακοινώνει την απόφασή του να επισκεφθεί τους τραυματίες στο νοσοκομείο.
2. Ο τοπικός στρατιωτικός διοικητής Πίοτρεκ αποφασίζει ότι η αυτοκινητοπομπή πρέπει να ακολουθήσει μια εναλλακτική διαδρομή προς το νοσοκομείο, αποφεύγοντας το κέντρο της πόλης. Ωστόσο, ο οδηγός του αυτοκινήτου του Φερδινάνδου, Φραντς Ούρμπαν, δεν ενημερώθηκε για την αλλαγή της διαδρομής και έτσι ξεκινάει να κινείται βάσει της αρχικής διαδρομής.
3. Στρίβοντας το αυτοκίνητο από την παραποτάμια λεωφόρο στην οδό Φραντς Γιόζεφ, ο στρατιωτικός διοικητής αντιλαμβάνεται ότι ο οδηγός δεν ακολουθεί την καινούργια διαδρομή. Τον επιπλήττει, το αυτοκίνητο επιβραδύνει και προσπαθεί να κάνει αναστροφή.
4. Ο Γκαβρίλο Πρίντσιπ, μετά την αποτυχημένη πρώτη απόπειρα, βρίσκεται στο κατάστημα τροφίμων (ντελικατέσεν) του Μόριτς Σκίλερ. Ξαφνικά, βλέπει μπροστά του το πριγκιπικό αυτοκίνητο σχεδόν ακινητοποιημένο στον δρόμο. Καταλαβαίνει ότι είναι η τελευταία ευκαιρία του για την επιτυχία του σχεδίου. Κάνει μερικά γρήγορα βήματα, βγάζει ένα ρεβόλβερ και πυροβολεί από απόσταση πέντε μέτρων.
Οι σφαίρες χτύπησαν τον αρχιδούκα στον λαιμό και τη σύζυγό του, Σοφία, στην κοιλιά. Τότε μόνο ο οδηγός κατάφερε να πατήσει γκάζι και να απομακρυνθεί, αλλά ήταν πια αργά. Το ζευγάρι σε λίγη ώρα άφηνε την τελευταία πνοή του.
Τις επόμενες μέρες, 6 από τα 7 μέλη της ομάδας είχαν συλληφθεί, αλλά εκτός από έναν ενήλικο, που του επιβλήθηκε η ποινή του θανάτου και εκτελέστηκε, οι πέντε ανήλικοι συλληφθέντες καταδικάστηκαν σε ποινές φυλάκισης.
Ομως τρεις απ’ αυτούς έπασχαν από φυματίωση και πέθαναν στη φυλακή. Ο έβδομος είχε καταφέρει να διαφύγει.
Οι αιτίες του πολέμου
Η δολοφονία του διαδόχου του θρόνου της Αυστρίας Φραγκίσκου Φερδινάνδου και της συζύγου του Σοφίας άναψε για τα καλά τη φωτιά του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, του γνωστού και ως Μεγάλου Πολέμου.
Καθώς ο θείος του Φερδινάνδου και ηγεμόνας της Αυστροουγγαρίας, Φραγκίσκος Ιωσήφ, ήταν 83 ετών, ο διάδοχος είχε αποκτήσει ήδη μεγάλη ισχύ και εθεωρείτο ο ουσιαστικός αυτοκράτορας.
Σε πρωτοσέλιδο άρθρο της η εφημερίδα «Ακρόπολις» (φ. 16 Ιουνίου 1914), την επόμενη μέρα της δολοφονίας, αφού τη χαρακτήρισε ως «μέγα σύγχρονον ιστορικόν γεγονός», σημείωνε ότι ο φιλοπόλεμος αρχιδούκας ήταν ο πρωταγωνιστής της προσάρτησης στην Αυστρία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και διατηρούσε στενές σχέσεις με τον Γερμανό αυτοκράτορα και το Βατικανό. «Η δύναμις του φονευθέντος Αρχιδουκός ήτο απεριόριστος», σημείωνε η εφημερίδα.
Τρεις μέρες αργότερα γινόταν γνωστό ότι στο Λονδίνο και στο Βερολίνο επιχειρούσαν να «ζυγίσουν» τις συνέπειες για την Ευρώπη και τη Γερμανία αντίστοιχα, ενώ στη Βιέννη υπήρχε διάσταση απόψεων για το εάν θα έπρεπε να επιδοθεί διακοίνωση προς τη Σερβία.
Η αποτροπή της αποστολής της διακοίνωσης εθεωρείτο ήττα «των φιλοπολέμων στρατιωτικών κύκλων της Αυστρίας, των οποίων, ως γνωστόν, ηγείτο ο δολοφονηθείς Αρχιδούξ», έγραφε, στις 30.6.1914, η «Ακρόπολις».
Αυτή η εσωτερική διαμάχη εξηγεί την καθυστερημένη αντίδραση της Αυστρίας, η οποία μετά από συνεννόηση με τη Γερμανία επιδίδει τελικά στις 23 Ιουλίου στη Σερβία τελεσίγραφο με 10 όρους.
Η Σερβία συνεννοείται με τη Ρωσία και δέχεται όλους τους όρους, εκτός από δύο, για τους οποίους ζήτησε διεθνή διαμεσολάβηση.
Η Βιέννη απορρίπτει την απάντηση, κηρύσσει στις 28 Ιουλίου τον πόλεμο στη Σερβία και βομβαρδίζει το Βελιγράδι για να ακολουθήσει ντόμινο κήρυξης πολέμων μεταξύ σχεδόν όλων των ευρωπαϊκών κρατών.
Οι βασικοί αντίπαλοι σχηματισμοί ήταν οι Δυνάμεις της Αντάντ (κυρίως Μεγάλη Βρετανία και Γαλλία, από το 1915 η Ιταλία, ώς τις αρχές του 1918 η Ρωσία και, από το 1917, οι ΗΠΑ) και οι Κεντρικές Δυνάμεις, καλούμενες και Τριπλή Συμμαχία, Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Οθωμανική Αυτοκρατορία και Βουλγαρία.
Πάντως, πολλοί ιστορικοί θεωρούν ότι με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο τέθηκαν οι βάσεις για τον δεύτερο, πολύ πιο καταστροφικό, πόλεμο.
Ο καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας των ΗΠΑ, Γιουτζίν Ουέμπερ, θεωρεί ότι ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος ουσιαστικά ήταν το πρώτο μέρος ενός Β’ Τριακονταετούς Πολέμου (1914-1945) μεταξύ ευρωπαϊκών δυνάμεων.
Επίσης, ιστορικοί καταλήγουν πλέον ότι η δολοφονία του Αυστριακού αρχιδούκα δεν ήταν παρά η αφορμή και οι αιτίες ήταν πολύ βαθύτερες.
Ο στρατιωτικός ιστορικός Γκάρι Σέφιλντ υποστηρίζει ότι ο πόλεμος στην Ευρώπη δεν προκλήθηκε τυχαία, αλλά από σχεδιασμό.
Σύμφωνα με τον Σέφιλντ, ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκίνησε επειδή «οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων στο Βερολίνο και στη Βιέννη επέλεξαν να ακολουθήσουν μια πορεία που ήλπιζαν ότι θα τους επιφέρει σημαντικά πολιτικά οφέλη, ακόμη και αν προκαλούσε γενικό πόλεμο».
Τα προσδοκώμενα οφέλη σχετίζονταν με τους ανταγωνισμούς που είχαν αναπτυχθεί μεταξύ κρατών. Μερικοί απ’ αυτούς είχαν τους εξής πρωταγωνιστές:
Η οικονομική ανάπτυξη της Γερμανίας όξυνε τον ανταγωνισμό της με την Αγγλία για την εξασφάλιση του μονοπωλίου των διεθνών αγορών.
Η επιθυμία της Γαλλίας να αποκαταστήσει το γόητρό της και να ανακτήσει την Αλσατία και τη Λορένη (που είχε χάσει στον Γαλλογερμανικό Πόλεμο του 1870-1871) είχε δημιουργήσει ένταση στις σχέσεις της με τη Γερμανία. Η «επίσημη» προσάρτηση, το 1908, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων προβλημάτιζε την Ευρώπη για το εάν η Βιέννη θα κλιμάκωνε προσαρτώντας τους σλαβικούς λαούς της Νότιας Ευρώπης.
Κάτι τέτοιο ερχόταν σε σύγκρουση με τη μικρή ακόμη Σερβία, η οποία φιλοδοξούσε να «συσπειρώσει» γύρω της τους εν λόγω σλαβικούς λαούς και να γίνει στη Χερσόνησο του Αίμου ό,τι η Ρωσία στην Ανατολική Ευρώπη.
Η Ρωσία επιθυμούσε να βρει διέξοδο στη Μεσόγειο και υποστήριζε την κίνηση του πανσλαβισμού, θεωρώντας τον εαυτό της φυσικό προστάτη των ορθόδοξων λαών των Βαλκανίων, κάτι που έβρισκε αντίθετες τη Γερμανία και την Αυστροουγγαρία.
Τελικά, από τα αποτελέσματα δύσκολα θα υποστήριζε κάποιος ότι υπήρξε ουσιαστικός νικητής.
Ποιος ήταν ο εκτελεστής;
«Χωρίς σάντουιτς, όχι εκτέλεση. Οχι εκτέλεση, όχι πόλεμος», καταλήγει η συλλογιστική αυτής της ελκυστικής, αλλά όχι και βάσιμης εκδοχής.
Πάντως, είναι γεγονός ότι τη μοιραία μέρα συνέβησαν, σε μικρό διάστημα, πολλά τυχαία περιστατικά που προσφέρονται για ποικίλα «σενάρια» σχετικά με τη δολοφονία του πανίσχυρου διαδόχου της Αυστρίας.
Ο αρχιδούκας είχε φτάσει σιδηροδρομικώς το πρωί της Κυριακής 28 Ιουνίου 1914 (16 Ιουνίου με το παλαιό ημερολόγιο) στο Σαράγεβο, για να παρακολουθήσει στρατιωτικές ασκήσεις και ταυτόχρονα να γιορτάσει με τη σύζυγό του, Σοφία, τη 14η επέτειο του γάμου τους.
Τα μέτρα ασφαλείας δεν ήταν χαλαρά. Ο αρχιδούκας δεν επιθυμούσε να περιτριγυρίζεται από πολυάριθμους άνδρες μυστικών υπηρεσιών. Ούτε του άρεσε η ιδέα της δημιουργίας ενός «στρατιωτικού κορδονιού» μεταξύ του πλήθους και του ίδιου. Αλλωστε, το Σαράγεβο δεν εθεωρείτο εχθρικό έδαφος και πολλοί Βόσνιοι χαιρέτισαν θερμά την άφιξή του.
Ωστόσο, η «Μαύρη Χειρ», μια μυστική εθνικιστική σερβική οργάνωση, είχε προετοιμάσει με μια ομάδα επτά νεαρών ένα σχέδιο δολοφονίας του διαδόχου που πολλοί θεωρούσαν ως τον ουσιαστικό αυτοκράτορα.
Αρχικά, ο αρχιδούκας επιθεώρησε τους στρατώνες που ήταν κοντά στον σιδηροδρομικό σταθμό. Στη συνέχεια αυτός και η συνοδεία του μπήκαν σε ανοιχτά αυτοκίνητα και, μέσω της παραποτάμιας λεωφόρου Appel Quay, κατευθύνθηκαν προς το δημαρχείο.
Οι συνωμότες είχαν μελετήσει τη διαδρομή και τον περίμεναν σε διάφορα σημεία. Η ζέστη ήταν μεγάλη και η πομπή των αυτοκινήτων εκινείτο αργά.
Ο πρώτος από τους ενόπλους, ο μουσουλμάνος της παρέας, φοβήθηκε να ρίξει τη χειροβομβίδα του, καθώς κοντά του στεκόταν ένας αστυνομικός και έτσι προτίμησε να αφήσει το αυτοκίνητο να περάσει.
Το ίδιο φοβήθηκε και ο δεύτερος συνωμότης που στεκόταν κοντά στον πρώτο.
Ο τρίτος, ο Νεντζέλκο Καμπρίνοβιτς, δεν δίστασε να ρίξει τη χειροβομβίδα. Ομως, δεν πέτυχε τον στόχο του.
Οι χειροβομβίδες εκρήγνυντο τότε σε 10 δευτερόλεπτα. Ετσι, αφού απασφαλίστηκε και ρίχθηκε, έπεσε στη διπλωμένη σκεπή του αυτοκινήτου του αρχιδούκα, κύλησε στον δρόμο και όταν εξερράγη έπληξε μόνο το αυτοκίνητο που ακολουθούσε και τραυμάτισε τους επιβάτες του.
Επικράτησε αναστάτωση, ο Καμπρίνοβιτς συνελήφθη σχεδόν αμέσως, ενώ το αυτοκίνητο του αρχιδούκα συνέχισε την πορεία του και έφτασε στο δημαρχείο για την επίσημη υποδοχή.
Από εκείνη την ώρα συμβαίνουν τέσσερα διαδοχικά γεγονότα που μοιάζουν να οδηγούν τον αρχιδούκα στον θάνατο:
1. Στο δημαρχείο ο Φερδινάνδος ανακοινώνει την απόφασή του να επισκεφθεί τους τραυματίες στο νοσοκομείο.
2. Ο τοπικός στρατιωτικός διοικητής Πίοτρεκ αποφασίζει ότι η αυτοκινητοπομπή πρέπει να ακολουθήσει μια εναλλακτική διαδρομή προς το νοσοκομείο, αποφεύγοντας το κέντρο της πόλης. Ωστόσο, ο οδηγός του αυτοκινήτου του Φερδινάνδου, Φραντς Ούρμπαν, δεν ενημερώθηκε για την αλλαγή της διαδρομής και έτσι ξεκινάει να κινείται βάσει της αρχικής διαδρομής.
3. Στρίβοντας το αυτοκίνητο από την παραποτάμια λεωφόρο στην οδό Φραντς Γιόζεφ, ο στρατιωτικός διοικητής αντιλαμβάνεται ότι ο οδηγός δεν ακολουθεί την καινούργια διαδρομή. Τον επιπλήττει, το αυτοκίνητο επιβραδύνει και προσπαθεί να κάνει αναστροφή.
4. Ο Γκαβρίλο Πρίντσιπ, μετά την αποτυχημένη πρώτη απόπειρα, βρίσκεται στο κατάστημα τροφίμων (ντελικατέσεν) του Μόριτς Σκίλερ. Ξαφνικά, βλέπει μπροστά του το πριγκιπικό αυτοκίνητο σχεδόν ακινητοποιημένο στον δρόμο. Καταλαβαίνει ότι είναι η τελευταία ευκαιρία του για την επιτυχία του σχεδίου. Κάνει μερικά γρήγορα βήματα, βγάζει ένα ρεβόλβερ και πυροβολεί από απόσταση πέντε μέτρων.
Οι σφαίρες χτύπησαν τον αρχιδούκα στον λαιμό και τη σύζυγό του, Σοφία, στην κοιλιά. Τότε μόνο ο οδηγός κατάφερε να πατήσει γκάζι και να απομακρυνθεί, αλλά ήταν πια αργά. Το ζευγάρι σε λίγη ώρα άφηνε την τελευταία πνοή του.
Τις επόμενες μέρες, 6 από τα 7 μέλη της ομάδας είχαν συλληφθεί, αλλά εκτός από έναν ενήλικο, που του επιβλήθηκε η ποινή του θανάτου και εκτελέστηκε, οι πέντε ανήλικοι συλληφθέντες καταδικάστηκαν σε ποινές φυλάκισης.
Ομως τρεις απ’ αυτούς έπασχαν από φυματίωση και πέθαναν στη φυλακή. Ο έβδομος είχε καταφέρει να διαφύγει.
Οι αιτίες του πολέμου
Η δολοφονία του διαδόχου του θρόνου της Αυστρίας Φραγκίσκου Φερδινάνδου και της συζύγου του Σοφίας άναψε για τα καλά τη φωτιά του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, του γνωστού και ως Μεγάλου Πολέμου.
Καθώς ο θείος του Φερδινάνδου και ηγεμόνας της Αυστροουγγαρίας, Φραγκίσκος Ιωσήφ, ήταν 83 ετών, ο διάδοχος είχε αποκτήσει ήδη μεγάλη ισχύ και εθεωρείτο ο ουσιαστικός αυτοκράτορας.
Σε πρωτοσέλιδο άρθρο της η εφημερίδα «Ακρόπολις» (φ. 16 Ιουνίου 1914), την επόμενη μέρα της δολοφονίας, αφού τη χαρακτήρισε ως «μέγα σύγχρονον ιστορικόν γεγονός», σημείωνε ότι ο φιλοπόλεμος αρχιδούκας ήταν ο πρωταγωνιστής της προσάρτησης στην Αυστρία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και διατηρούσε στενές σχέσεις με τον Γερμανό αυτοκράτορα και το Βατικανό. «Η δύναμις του φονευθέντος Αρχιδουκός ήτο απεριόριστος», σημείωνε η εφημερίδα.
Τρεις μέρες αργότερα γινόταν γνωστό ότι στο Λονδίνο και στο Βερολίνο επιχειρούσαν να «ζυγίσουν» τις συνέπειες για την Ευρώπη και τη Γερμανία αντίστοιχα, ενώ στη Βιέννη υπήρχε διάσταση απόψεων για το εάν θα έπρεπε να επιδοθεί διακοίνωση προς τη Σερβία.
Η αποτροπή της αποστολής της διακοίνωσης εθεωρείτο ήττα «των φιλοπολέμων στρατιωτικών κύκλων της Αυστρίας, των οποίων, ως γνωστόν, ηγείτο ο δολοφονηθείς Αρχιδούξ», έγραφε, στις 30.6.1914, η «Ακρόπολις».
Αυτή η εσωτερική διαμάχη εξηγεί την καθυστερημένη αντίδραση της Αυστρίας, η οποία μετά από συνεννόηση με τη Γερμανία επιδίδει τελικά στις 23 Ιουλίου στη Σερβία τελεσίγραφο με 10 όρους.
Η Σερβία συνεννοείται με τη Ρωσία και δέχεται όλους τους όρους, εκτός από δύο, για τους οποίους ζήτησε διεθνή διαμεσολάβηση.
Η Βιέννη απορρίπτει την απάντηση, κηρύσσει στις 28 Ιουλίου τον πόλεμο στη Σερβία και βομβαρδίζει το Βελιγράδι για να ακολουθήσει ντόμινο κήρυξης πολέμων μεταξύ σχεδόν όλων των ευρωπαϊκών κρατών.
Οι βασικοί αντίπαλοι σχηματισμοί ήταν οι Δυνάμεις της Αντάντ (κυρίως Μεγάλη Βρετανία και Γαλλία, από το 1915 η Ιταλία, ώς τις αρχές του 1918 η Ρωσία και, από το 1917, οι ΗΠΑ) και οι Κεντρικές Δυνάμεις, καλούμενες και Τριπλή Συμμαχία, Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Οθωμανική Αυτοκρατορία και Βουλγαρία.
Πάντως, πολλοί ιστορικοί θεωρούν ότι με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο τέθηκαν οι βάσεις για τον δεύτερο, πολύ πιο καταστροφικό, πόλεμο.
Ο καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας των ΗΠΑ, Γιουτζίν Ουέμπερ, θεωρεί ότι ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος ουσιαστικά ήταν το πρώτο μέρος ενός Β’ Τριακονταετούς Πολέμου (1914-1945) μεταξύ ευρωπαϊκών δυνάμεων.
Επίσης, ιστορικοί καταλήγουν πλέον ότι η δολοφονία του Αυστριακού αρχιδούκα δεν ήταν παρά η αφορμή και οι αιτίες ήταν πολύ βαθύτερες.
Ο στρατιωτικός ιστορικός Γκάρι Σέφιλντ υποστηρίζει ότι ο πόλεμος στην Ευρώπη δεν προκλήθηκε τυχαία, αλλά από σχεδιασμό.
Σύμφωνα με τον Σέφιλντ, ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκίνησε επειδή «οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων στο Βερολίνο και στη Βιέννη επέλεξαν να ακολουθήσουν μια πορεία που ήλπιζαν ότι θα τους επιφέρει σημαντικά πολιτικά οφέλη, ακόμη και αν προκαλούσε γενικό πόλεμο».
Τα προσδοκώμενα οφέλη σχετίζονταν με τους ανταγωνισμούς που είχαν αναπτυχθεί μεταξύ κρατών. Μερικοί απ’ αυτούς είχαν τους εξής πρωταγωνιστές:
Η οικονομική ανάπτυξη της Γερμανίας όξυνε τον ανταγωνισμό της με την Αγγλία για την εξασφάλιση του μονοπωλίου των διεθνών αγορών.
Η επιθυμία της Γαλλίας να αποκαταστήσει το γόητρό της και να ανακτήσει την Αλσατία και τη Λορένη (που είχε χάσει στον Γαλλογερμανικό Πόλεμο του 1870-1871) είχε δημιουργήσει ένταση στις σχέσεις της με τη Γερμανία. Η «επίσημη» προσάρτηση, το 1908, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων προβλημάτιζε την Ευρώπη για το εάν η Βιέννη θα κλιμάκωνε προσαρτώντας τους σλαβικούς λαούς της Νότιας Ευρώπης.
Κάτι τέτοιο ερχόταν σε σύγκρουση με τη μικρή ακόμη Σερβία, η οποία φιλοδοξούσε να «συσπειρώσει» γύρω της τους εν λόγω σλαβικούς λαούς και να γίνει στη Χερσόνησο του Αίμου ό,τι η Ρωσία στην Ανατολική Ευρώπη.
Η Ρωσία επιθυμούσε να βρει διέξοδο στη Μεσόγειο και υποστήριζε την κίνηση του πανσλαβισμού, θεωρώντας τον εαυτό της φυσικό προστάτη των ορθόδοξων λαών των Βαλκανίων, κάτι που έβρισκε αντίθετες τη Γερμανία και την Αυστροουγγαρία.
Τελικά, από τα αποτελέσματα δύσκολα θα υποστήριζε κάποιος ότι υπήρξε ουσιαστικός νικητής.
Ποιος ήταν ο εκτελεστής;
Ο Γκαβρίλο Πρίντσιπ (1894-1918), ο «εκτελεστής», γεννήθηκε στο χωριό Ομπλιάι της Βοσνίας, που βρισκόταν υπό αυστροουγγρική κατοχή. Οι γονείς του ήταν αγρότες σερβικής καταγωγής και ήταν το τέταρτο από τα συνολικά 9 παιδιά της οικογένειας.
Από νεαρή ηλικία εντάχθηκε στη μυστική οργάνωση «Νέα Βοσνία» (Mlada Bosna). Στους στόχους της ήταν η απελευθέρωση των σλαβικών περιοχών του ευρωπαϊκού Νότου και η ένωση σε μια ενιαία Γιουγκοσλαβία.
Τον Φεβρουάριο του 1912 ο Πρίντσιπ πήρε μέρος σε μια αντικατοχική διαδήλωση και αποβλήθηκε από το σχολείο του. Ετσι, εγκαταστάθηκε στο Βελιγράδι για να ολοκληρώσει τις σπουδές του.
Εκεί ήρθε σε επαφή με διάφορες σερβικές μυστικές οργανώσεις, μεταξύ των οποίων η «Μαύρη Χειρ».
Παρότι η οργάνωση ήταν υπερεθνικιστική, πρόσφατα στοιχεία, που δημοσιεύτηκαν στη βρετανική εφημερίδα «The Guardian» (φ. 15.4.2014), δείχνουν ότι ο 19χρονος είχε γενικότερες ιδεολογικές αναζητήσεις.
Μάλιστα, το προηγούμενο βράδυ πριν από τη δολοφονία διάβαζε το βιβλίο του θεωρητικού του αναρχισμού Πιοτρ Κροπότκιν «Αναμνήσεις ενός επαναστάτη».
Ο Γκαβρίλο μαζί με τους Καμπρίνοβιτς και Γκραχμπέιτζ επελέγησαν από τον ταγματάρχη Βόισλαβ Τάνκοσιτς (1880- 1915), κορυφαίο στέλεχος της οργάνωσης, για να εκπαιδευτούν στη χρήση όπλων για την επιχείρηση εναντίον του Αυστριακού διαδόχου του θρόνου.
Πραγματικά, ο Πρίντσιπ ήταν αυτός που εκτέλεσε τον Αυστριακό. Στην ανάκριση οι τρεις τους δεν είπαν λέξη, ιδιαίτερα για την οργάνωση «Μαύρη Χειρ» και το σχέδιο της επιχείρησης.
Στην απολογία του στο δικαστήριο είπε ότι η ιδέα ήταν μόνο δική τους επειδή αγαπούσαν τον λαό τους.
Ο Πρίντσιπ κρίθηκε ένοχος, αλλά επειδή ήταν ανήλικος, όπως και οι περισσότεροι από τους συγκατηγορούμενούς του, απέφυγε τη θανατική ποινή και καταδικάστηκε σε φυλάκιση 20 ετών.
Πέθανε, τον Απρίλιο του 1918, στη φυλακή από φυματίωση.
Τα Βαλκάνια ξαναγράφουν την ιστορία τους
Ηρωας ή τρομοκράτης;
Γκράφιτι με το πρόσωπο του Γκαβρίλο Πρίντσιπ σε δρόμο του Βελιγραδίου. Δίπλα γράφει τα τελευταία λόγια, που όπως λέγεται, είπε πριν πεθάνει: «Οι σκιές μας θα περπατάνε στη Βιέννη, θα περιφέρονται στο παλάτι, θα τρομάζουν τους άρχοντες»
Πρωταγωνιστής στην «ομάδα των 7» που ανέλαβε να υλοποιήσει το σχέδιο της δολοφονίας του διαδόχου του θρόνου της Αυστροουγγαρίας έγινε, τελικά, ο εκτελεστής Γκαβρίλο Πρίντσιπ.
Για πολλές δεκαετίες στην ενωμένη Γιουγκοσλαβία επικρατούσε η αντίληψη ότι ο Πρίντσιπ ήταν ένας «μαχητής της γιουγκοσλαβικής ενότητας». Μάλιστα, στο Βελιγράδι δόθηκε το όνομά του σε έναν δρόμο και φιλοτεχνήθηκε μνημείο προς τιμήν του.
Ομως, μετά τις διαιρέσεις στην πρώην Γιουγκοσλαβία, το παρελθόν επανασχεδιάστηκε, όπως έχει πει χαρακτηριστικά ο Ζιγιάντ Σέχιτς, καθηγητής της Ιστορίας στο Σαράγεβο. Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου Ντουμπάβκα Στογιάνοβιτς σημείωσε ότι ο Πρίντσιπ χρησιμοποιήθηκε πολλές φορές ως εργαλείο για την προώθηση της κυβερνητικής ιδεολογίας. «Την εποχή του Μιλόσεβιτς, η λεζάντα κάτω από την εικόνα του Πρίντσιπ σε βιβλία έγραφε “Σέρβος ήρωας”», είπε ο ίδιος. Και πρόσθεσε:
«Δεν υπάρχει αυτό πια, αλλά ακόμα γράφεται ότι ήταν Σέρβος εθνικιστής, αν και ο ίδιος είχε δηλώσει Γιουγκοσλάβος εθνικιστής».
Η Σερβία εξακολουθεί να διδάσκει τα παιδιά της στα σχολεία ότι ο Πρίντσιπ αγωνίστηκε για έναν «δίκαιο λόγο» και πριν από μερικά χρόνια, με τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από τη δολοφονία του αρχιδούκα, κυκλοφόρησε αναμνηστικό ασημένιο νόμισμα.
Η Σερβική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει κηρύξει τον Πρίντσιπ εθνικό ήρωα γιατί «υπερασπιζόταν την ελευθερία του λαού του».
Ο σερβικός ισχυρισμός συμπληρώνεται από την εξήγηση πως ο αρχιδούκας Φραγκίσκος Φερδινάνδος ήταν η προσωποποίηση των κατοχικών δυνάμεων της Αυστροουγγαρίας και μετά τη δολοφονία του η Αυστροουγγαρία και η Γερμανία εισέβαλαν στη Σερβία.
Ομως, σε μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα με τη συνδρομή του Βαλκανικού Ερευνητικού Δικτύου, που έχει δημοσιευτεί στην αγγλική εφημερίδα «The Guardian» (φ. 6.5.2014), αναδεικνύονται οι διαφορετικές εκδοχές της Ιστορίας που διδάσκονται πλέον τα παιδιά στα κράτη της πρώην Γιουγκοσλαβίας.
Ιδιαίτερα στα σχολεία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης αποτυπώνεται εντονότερα η διαφορετική αντίληψη και ερμηνεία των γεγονότων.
Οι Σερβοβόσνιοι διδάσκονται ότι η δολοφονία ήταν απλώς ένα πρόσχημα για την Αυστροουγγαρία και τη Γερμανία για να επιτεθούν στη Σερβία.
Αντίθετα, Βόσνιοι και Κροάτες θεωρούν τον Πρίντσιπ ως έναν πολιτικό δολοφόνο και τρομοκράτη, που υποστηριζόταν από τη Σερβία.
Γι’ αυτό, στην επέτειο των 100 χρόνων από τη δολοφονία, οι Σερβοβόσνιοι πραγματοποίησαν σειρά εκδηλώσεων, με επίκεντρο το Βίζεγκραντ, που διοργάνωσε ο γνωστός σκηνοθέτης Εμίρ Κουστουρίτσα.
Στις κυρίως βοσνιακές περιοχές, όπως το Σαράγεβο, το Μπίχατς στα βορειοδυτικά και στην κεντρική περιοχή Ζένικα, τα σχολικά εγχειρίδια τονίζουν τη διασύνδεση του Πρίντσιπ με σερβικές μυστικές οργανώσεις.
Στο σχολικό βιβλίο του Μπίχατς αναφέρεται ότι η οργάνωση «Νέα Βοσνία», όπου ανήκαν οι «7» και ελεγχόταν από τη «Μαύρη Χείρα», υποστηριζόταν από τη Σερβία, ενώ στη Ζένικα χαρακτηρίζεται ως τμήμα «τρομοκρατικής οργάνωσης».
Στα σχολεία της Κροατίας διδάσκουν ότι η Σερβία συνετέλεσε στην έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, προσπαθώντας να επεκτείνει την επικράτειά της και υποστηρίζοντας έναν τρομοκράτη.
Στην Πρίστινα, στον απόηχο της βίαιης καταστολής των αλβανόφωνων, οι μεγαλύτεροι σε ηλικία επέρριπταν τις ευθύνες για το ξέσπασμα του Μεγάλου Πολέμου στη Σερβία.
Ομως, οι μαθητές στα σχολεία του Κοσσυφοπεδίου εξακολουθούν να διδάσκονται μια εκδοχή της Ιστορίας που μοιάζει με την αφήγηση των παλιών γιουγκοσλαβικών εγχειριδίων, στα οποία η Σερβία αντιμετωπίζεται με κατανόηση ως μια χώρα που προσπάθησε να αποφύγει έναν πόλεμο.
Τέλος, στα Σκόπια τα σχολικά εγχειρίδια περιγράφουν τη σύγκρουση ως τον «πρώτο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό πόλεμο». Ωστόσο, κατηγορούν τη γειτονική Βουλγαρία για επιθετικό επεκτατισμό και όχι τη Σερβία.
Το σχολικό βιβλίο της ΠΓΔΜ αναφέρει ότι η Αυστρία, η Ιταλία και η Γερμανία ήταν οι υποκινητές του πολέμου, χρησιμοποιώντας ως πρόσχημα τη δολοφονία της «μυστικής επαναστατικής οργάνωσης» του Πρίντσιπ.
Οπως φαίνεται, οι σύγχρονες αντιπαλότητες στα εύφλεκτα Βαλκάνια ξαναγράφουν την Ιστορία…
Ο απολογισμός του πολέμου
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, που διήρκεσε από τον Αύγουστο του 1914 ώς τις 11 Νοεμβρίου 1918, είχε τα εξής αποτελέσματα:
1. Τα θύματα ανήλθαν σε 9 εκατομμύρια στρατευμένους και άλλους τόσους αμάχους, ξεπερνώντας συνολικά τα 18,5 εκατομμύρια ανθρώπους.
2. Οδήγησε στην κατάρρευση τέσσερις αυτοκρατορίες (Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Οθωμανική και Τσαρική) και τους αντίστοιχους βασιλικούς οίκους, επιφέροντας ριζικές αλλαγές στον χάρτη της Ευρώπης από τον κατακερματισμό τους.
3. Η Ευρώπη βγήκε κατεστραμμένη από τον πόλεμο. Η καπιταλιστική Ευρώπη του 19ου αιώνα, δανειστής ολόκληρου του κόσμου, βρέθηκε πλέον χρεωμένη στις ΗΠΑ και τα δημόσια οικονομικά των κρατών της ήταν κλονισμένα. Οι υλικές καταστροφές επηρέασαν ουσιαστικά την παραγωγή, η οποία μειώθηκε σχεδόν στο μισό σε σχέση με την προπολεμική περίοδο. Ετσι, ευνοήθηκαν νέες δυνάμεις, όπως η Ιαπωνία και, κυρίως, οι ΗΠΑ.
4. Στον ηθικό και λογοτεχνικό τομέα, η φρίκη του πολέμου προκαλεί μια κρίση συνείδησης στους Ευρωπαίους. Αρνηση των παραδοσιακών αξιών, φυγή στο παράλογο, αμφισβήτηση της κατεστημένης κοινωνικής τάξης και αναζήτηση εξόδου με γενική ανατροπή, απ’ όπου θα πηγάσει το κύμα υπερρεαλισμού στην τέχνη και τη λογοτεχνία.
5. Δημιουργείται η Κοινωνία των Εθνών, ο πρόδρομος του ΟΗΕ.
Πηγή
Κατηγορίες:
Σχόλια