Ρογήρος Βάκων – Η πειραματική επιστήμη

Τo δεύτερο κεφάλαιο της Πειραματικής επιστήμης έχει το έργο να περιγράψει τα χαρακτηριστικά αυτής της επιστήμης, από τη στιγμή που αυτή, υποστηρίζει ο Βάκων, σχεδόν αγνοείται από τους διανοούμενους. Ο καλύτερος τρόπος · για να το κάνει θα είναι, επομένως, να την παρουσιάσει εμπράκτως μέσα από μία συγκεκριμένη περίσταση, όπως αυτή της μελέτης του ουράνιου τόξου.



Χαρακτηριστικά της πειραματικής επιστήμης

Ακριβώς επειδή η πειραματική επιστήμη είναι σχεδόν άγνωστη στο μεγαλύτερο ποσοστό των διανοουμένων, δεν μου είναι εφικτό να πείσω τον οποιονδήποτε για τη χρησιμότητα της, αν ταυτόχρονα δεν παρουσιάσω την αξία και τα χαρακτηριστικά της.

Μόνο η πειραματική επιστήμη είναι σε θέση να μας κάνει να διακρίνουμε αυτό που μπορεί να συμβεί με τρόπο φυσικό, αυτό που μπορεί να κατασκευαστεί με τις δυνατότητες της τέχνης, αυτό που γίνεται με απάτη, αυτό που επιδιώκουν να εμφυσήσουν στη φαντασία τα μάγια, τα ξόρκια, οι επικλήσεις, οι εξορκισμοί, οι σπονδές (όλα τα πράγματα που ανήκουν στις μαγικές τέχνες), και που είναι ικανό να μας κάνει να διακρίνουμε το καλό που υπάρχει σε αυτά, έτσι ώστε να απαλειφθεί κάθε ίχνος ψεύδους και να απομείνουν μόνο οι αληθινές δυνατότητες της μαγικής τέχνης.

Μόνο η πειραματική επιστήμη μας διδάσκει να αναγνωρίζουμε τις άνομες πράξεις των μάγων όχι βέβαια με σκοπό να τις επικροτούμε, αλλά με σκοπό να τις αποφεύγουμε, έτσι όπως η λογική ενδιαφέρεται για τον σοφιστικό συλλογισμό με τον ίδιο σκοπό.

Αυτή η επιστήμη έχει τρία κύρια χαρακτηριστικά σε σχέση με άλλες επιστήμες.

Το πρώτο είναι πως εξετάζει εμπειρικά τα πορίσματα όλων των υπόλοιπων επιστημών. Πράγματι, οι άλλες επιστήμες αντλούν τα αξιώματά τους μέσα από την παρατήρηση, όμως μετά ανατρέχουν σε συμπεράσματα μέσα από επιχειρηματολογία που προκύπτει από τα ίδια τους τα αξιώματα. Αν αυτές θελήσουν κατόπιν να επιτύχουν μία επαλήθευση συγκεκριμένη και εξαντλητική σε εμπειρικό επίπεδο θα πρέπει να επιδιώξουν να τη λάβουν με τη συνδρομή αυτής της ευγενούς επιστήμης.

Είναι αλήθεια πως τα μαθηματικά επιτυγχάνουν επαληθεύσεις με παγκόσμιο κύρος σε σχέση με τα συμπεράσματά τους με τον σχεδίασμά σχημάτων και τον υπολογισμό αριθμών, και τέτοια διαδικασία εφαρμόζεται σε όλες τις επιστήμες, όπου συμπεριλαμβάνεται η πειραματική επιστήμη, γιατί καμία επιστήμη δεν μπορεί να εμπεδωθεί χωρίς τα μαθηματικά.



Ωστόσο, αν θέλουμε να μιλήσουμε για συγκεκριμένες και εκτεταμένες εμπειρίες αποκτημένες με βεβαιότητα στο εσωτερικό της κάθε επιστήμης, είναι απαραίτητο να ανατρέξουμε στα αξιώματα αυτής της επιστήμης που ονομάζεται κατ’ εξοχήν «πειραματική».

Προς επιβεβαίωση αυτού θα παραθέσω ένα παράδειγμα συναγόμενο από το ουράνιο τόξο και από τα φαινόμενα που συνδέονται με αυτό, όπως είναι η άλως γύρω από τον ήλιο και τα αστέρια, όπως επίσης η λωρίδα που βρίσκεται πλάι στον ήλιο ή σε ένα αστέρι και σε ευθεία ορατή γραμμή από εμάς.

Ο Αριστοτέλης στο τρίτο βιβλίο των Μετεωρολογικών την ονομάζει «κατακόρυφη» ενώ ο Σενέκας, αντίθετα, την ονομάζει «ράβδο». Η άλως, με τη σειρά της, λέγεται επίσης «στέμμα». Και τα δύο αυτά φαινόμενα αποδεικνύεται πως αποτελούνται από πολλά χρώματα της ίριδας.

Ο φυσικός συζητά γι’ αυτά τα φαινόμενα, ο μελετητής της οπτικής προσθέτει πολλές παρατηρήσεις που αφορούν τη διαδικασία της όρασης, που με βεβαιότητα είναι θεμελιώδης για την εξήγηση ενός τέτοιου φαινομένου. Όμως ούτε ο Αριστοτέλης ούτε ο Αβικέννας στα επιστημονικά τους έργα μας το εξήγησαν, ούτε και ο Σενέκας, παρότι έγραψε ένα έργο πάνω σε αυτό το ζήτημα. Η πειραματική επιστήμη, αντίθετα, είναι σε θέση να το εξηγήσει.



Ο πειραματιστής προφανώς ξεκινά με την έρευνα των πραγμάτων που μπορούν να παρατηρηθούν κατευθείαν με σκοπό να ανακαλύψει χρώματα βαλμένα στην ίδια διάταξη και έχοντα την ίδια μορφή. Ας πάρει, για παράδειγμα τις εξάγωνες πέτρες που προέρχονται από την Ιρλανδία η την Ινδία, που ονομάζονται «ίριδες» στο έργο του Σολίνου Τα θαύματα του κόσμου και ας τις τοποθετήσει κάτω από μια ακτίνα του ήλιου που μπαίνει από ένα παράθυρο. Με αυτόν τον τρόπο θα ανακαλύψει όλα τα χρώματα της ίριδας τοποθετημένα στην ίδια διάταξη, να αντανακλώνται μι μέσα κάτι συμπαγές κοντά στην ηλιακή ακτίνα. Επίσης, ο πειραματιστής ας κλειστεί σε έναν σκοτεινό χώρο βάζοντας μία τέτοια πέτρα μπροστά στο μισόκλειστο μάτι του- και πάλι, θα μπορέσει να δει όλα τα χρώματα της ίριδας οι ξεκάθαρη διάταξη όπως στο ουράνιο τόξο.

Και βλέποντας πως πολλοί που χρησιμοποιούν αυτές τις πέτρες ισχυρίζονται πως αυτό συμβαίνει εξαιτίας μίας ξεχωριστής ιδιότητας των ίδιων των κρυστάλλων και του εξάγωνου σχήματός τους, ο πειραματιστής τότε θα συνεχίσει την έρευνά του και έτσι θα ανακαλύψει το ίδιο φαινόμενο σε κρυστάλλους με τετράγωνο σχήμα ή σε άλλες διάφανες πέτρες. Το φαινόμενο θα επαληθευτεί όχι μόνο στις λευκές πέτρες, όπως είναι αυτές από την Ιρλανδία, αλλά και σε εκείνες τις μαύρες όπως το σκούρο κρύσταλλο, και σε όλες τις πέτρες με ανάλογη διαφάνεια.

Εξάλλου, αυτό θα συμβεί επίσης με σχήματα διαφορετικά από το εξαγωνικό, αρκεί να έχουν επιφάνεια τραχιά και να μην είναι τελείως λεία, όπως είναι οι πέτρες της Ιρλανδίας, και σε κάθε περίπτωση η τραχύτητα να μην είναι μεγαλύτερη από αυτήν που η φύση δημιουργεί στην Ιρλανδία, που έχουν ακριβώς τέτοια χαρακτηριστικά στις επιφάνειές τους. Πράγματι, η ποικιλομορφία των πτυχώσεων γεννά την ποικιλομορφία των χρωμάτων.

Ο πειραματιστής, εξάλλου, ας παρατηρήσει τους κωπηλάτες και τις αρδεύσεις που γίνονται με μηχανισμούς που εκτοξεύουν ψηλά το νερό και θα δει τα ίδια χρώματα μόλις οι ακτίνες του ήλιου πέσουν πάνω σε τέτοιους πίδακες νερού. Το ίδιο συμβαίνει με το νερό που πέφτει από τις ρόδες του μύλου ή όταν κάποιος κοιτάζει, το καλοκαιριάτικο πρωινό, το χορτάρι που αγγίζουν οι στάλες της δροσιάς στα περιβόλια ή στους αγρούς· θα μπορέσει, δηλαδή, να δει τα χρώματα του ουράνιου τόξου.

Έτσι ακριβώς, όταν βρέχει, αν ο πειραματιστής τοποθετηθεί σε ένα σημείο προφυλαγμένο έτσι ώστε οι ακτίνες του ήλιου να περνούν από μπροστά του προς το στάξιμο των κλαδιών, θα καταφέρει να δει τα χρώματα του ουράνιου τόξου πάνω σε κάποιο σκούρο φόντο που θα βρεθεί κοντά του. Εξάλλου πολλές φορές τέτοια χρώματα είναι ορατά επίσης τη νύχτα γύρω από τη φλόγα του κεριού.

Ακόμη, αν κάποιος το καλοκαίρι, μόλις ξυπνήσει, πριν ακόμη ανοίξει καλά τα μάτια του, κοιτάξει μέσα από μια τρύπα από την οποία μπαίνει μια ακτίνα φωτός, θα μπορέσει να δει τα χρώματα. Αν μετά βαλθεί να κάτσει κάτω από τον ήλιο και τραβήξει το καπέλο πάνω στα μάτια του, θα μπορέσει ομοίως να δει τέτοια χρώματα. Το ίδιο θα συμβεί στη σκιά των φρυδιών αν κλείσει το ένα μάτι ή μέσα από ένα γυάλινο βάζο γεμάτο νερό εκτεθειμένο στις ακτίνες του ήλιου.

Τα ίδια χρώματα θα φανούν επίσης αν κάποιος που κρατά νερό στο στόμα του, το εκτοξεύσει κατόπιν ορμητικά στην κατεύθυνση των ηλιακών ακτινών, μένοντας ο ίδιος σε πλάγια θέση ως προς αυτές, ή αν οι ακτίνες περάσουν μέσα από μια λάμπα λαδιού, που κρέμεται στον αέρα τυχαία τοποθετημένη με τρόπο που το φως να πέφτει στην επιφάνεια του λαδιού. Όπως φαίνεται, μπορεί να συμβεί τα χρώματα του ουράνιου τόξου να είναι ορατά με τρόπους σχεδόν ατέλειωτους, είτε φυσικούς είτε τεχνητούς, όπως κάθε καλός πειραματιστής θα μπορέσει να ανακαλύψει.