Η πρόσβαση στο νερό, αφορμή για πόλεμο;

Παρ’ όλο που, από την αρχαιότητα μέχρι τα σύγχρονα κράτη του 21ου αιώνα, η ιστορία έχει αποδείξει ότι η ανάπτυξη των υδάτινων πόρων αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα για την οικονομική ανάπτυξη των ανθρωπίνων κοινωνιών, από τον εκτιμώμενο συνολικό όγκο νερού στη γη, μόνο το 2,5% (1,4 δισ. Km³) του συνολικού όγκου είναι γλυκό (fresh water).


Από αυτό το ποσοστό μόνο τα 200.000 Km³ -ή δηλαδή το λιγότερο από το 1% του συνόλου των πόρων του γλυκού νερού, και μόνο το 0,01 % του συνόλου του νερού στη γη-, είναι διαθέσιμο για κατανάλωση από τον άνθρωπο και τα οικοσυστήματα (Tietenberg & Lewis, 2012).
Πολλοί διεθνείς οργανισμοί -όπως ο Ο.Η.Ε. και η NASA- συμφωνούν στο γεγονός ότι η κλιματική αλλαγή πρόκειται να πολλαπλασιάσει τον κίνδυνο της έλλειψης νερού παγκοσμίως, λόγω των ακραίων καιρικών φαινομένων, της ανόδου της στάθμης της θάλασσας και άλλων φυσικών καταστροφών, οι οποίες αποτελούν τις αιτίες για τη διατάραξη του κύκλου του νερού, προκαλώντας τεράστιες κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις σε ευαίσθητες περιοχές του πλανήτη.
Σύμφωνα με την Διακυβερνητική Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (Intergovernmental Panel on Climate Change), έως το 2050 ενδέχεται να απειληθούν έως και 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι από την αύξηση της λειψυδρίας, ενώ ο αριθμός αυτός μπορεί να ανέλθει στα 3,2 δισεκατομμύρια μέχρι τη δεκαετία του 2080. Η επικίνδυνη αυτή εξέλιξη οδήγησε την επιτροπή να καταλήξει στο εξής συμπέρασμα: «Η διαθεσιμότητα και η ποιότητα του νερού θα αποτελέσουν τη μεγαλύτερη ανησυχία για τις κοινωνίες και το περιβάλλον κατά την περίοδο της κλιματικής αλλαγής». ( IPCC, 2007) Έτσι, λοιπόν, ο πλανήτης βρίσκεται αντιμέτωπος με μία επερχόμενη παγκόσμια «πτώχευση νερού».
Αυτή τη στιγμή, πολλές περιοχές επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από την έλλειψη πρόσβασης σε γλυκό νερό. Τέτοιες είναι οι χώρες της Μέσης Ανατολής, της Αφρικής, της Κεντρικής και Νότιας Ασίας, όπως το Αφγανιστάν, το Πακιστάν, η Κίνα, η Κένυα, η Αίγυπτος και η Ινδία, οι οποίες αισθάνονται ήδη τις άμεσες συνέπειες της λειψυδρίας, με τον ανταγωνισμό για το νερό να οδηγεί σε κοινωνικές αναταραχές (Χάρτης 1) (Rasmussen, 2011).

Χάρτης 1: Water Stress ανά χώρα, WRI Aqueduct, (Gassert, Landis, & Luck, 2013)

Η έλλειψη πρόσβασης σε διαθέσιμο γλυκό νερό παγκοσμίως, η άνιση κατανομή του μεταξύ των περιοχών, των κρατών και των ηπείρων, σε συνδυασμό με το φαινόμενο «water stress» –δηλαδή, τις περιπτώσεις εκείνες που η ζήτηση του νερού ξεπερνά τη διαθέσιμη προσφορά κατά τη διάρκεια μιας συγκεκριμένης περιόδου, ή τις αντίστοιχες περιπτώσες κατά τις οποίες η κακή ποιότητα περιορίζει την χρήση του- αποτελούν αιτίες που μπορεί να οδηγήσουν συχνά σε συγκρούσεις για το νερό (water conflicts) (Καϊτάζης, 2016).
Επιπροσθέτως, η οικονομική ανάπτυξη σε αυτές τις περιοχές προβλέπεται να μειωθεί – πράγμα το οποίο θα σημάνει και την άνοδο των τιμών των τροφίμων, αυξάνοντας τον κίνδυνο βίαιων συγκρούσεων και κυμάτων μετανάστευσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Συρία, στην οποία η έλλειψη νερού για μεγάλες μάζες του πληθυσμού συνέβαλλε καθοριστικά στην αποσταθεροποίηση της χώρας και στην έναρξη του εμφυλίου πολέμου. Από την άλλη μεριά, η Ιορδανία, η οποία στηρίζεται αποκλειστικά σε υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες, πρόκειται να αντιμετωπίσει έντονα προβλήματα λειψυδρίας από την στιγμή που έφτασαν στα εδάφη της πάνω από μισό εκατομμύριο Σύριοι πρόσφυγες (Parker, 2016).
Οι συγκρούσεις για το νερό μπορούν να υπάρξουν σε όλες τις κλίμακες, από τις συγκρούσεις σε τοπικό επίπεδο (οι συγκρούσεις τοπικού επιπέδου είναι συνηθισμένες σε αρδευτικά συστήματα, όπου οι αγρότες αντιμετωπίζουν περιορισμένους πόρους), σε εθνικό επίπεδο (σε περιπτώσεις π.χ. μεγάλων εθνικών Λεκανών Απορροής Ποταμών) ή ακόμη σε και σε υπέρ-εθνικό επίπεδο (π.χ. διακρατικές Λεκάνες Απορροής Ποταμών) (World Water Assessment Programme, 2009).
Σύμφωνα με το Water Chronology, μία ολοκληρωμένη ηλεκτρονική βάση δεδομένων σχετικά με τις συγκρούσεις που σχετίζονται με το νερό, οι εντάσεις για το νερό εμφανίζονται από την εποχή της αρχαιότητας, και συνεχίζονται έως σήμερα (Pacific Institute, 2014). Ωστόσο, παρ’όλο που από το 1948 μέχρι το 1999 υπήρχαν 1.831 περιπτώσεις διασυνοριακών, κυρίως, αλληλεπιδράσεων σε σχέση με τους διεθνείς πόρους γλυκών υδάτων σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, η συνεργασία για το νερό, συμπεριλαμβανομένης και της υπογραφής συνθηκών, υπερέβη κατά πολύ τις συγκρούσεις μεταξύ των υδάτων – και ιδίως των βίαιων συγκρούσεων. Πιο συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια αυτής της χρονικής περιόδου, το 67% αυτών των προστριβών κατέληξε σε συμφωνία (συνήθως με τη σύναψη συνθήκης), μόνο το 28% κατέληξε σε σύγκρουση, ενώ το υπόλοιπο 5% είχε ουδέτερα ή ασήμαντα αποτελέσματα. Επίσης, σε αυτές τις πέντε δεκαετίες δεν υπήρξαν επίσημες ανακηρύξεις πολέμου με μοναδική αφορμή τη διένεξη για υδάτινους πόρους (Yoffe, 2003).
Η πρωτοβουλία για τη λεκάνη του Νείλου (Nile Basin Initiative), η οποία ξεκίνησε το 1999 και έχει υπογραφεί από εννέα κράτη, είναι χαρακτηριστική περίπτωση συμβιβασμού των κρατών έναντι μιας σύγκρουσης για το νερό, εξαιτίας ευρύτερων γεωπολιτικών και οικονομικών παραγόντων. Η αρχική συμφωνία για την διευθέτηση της εκμετάλλευσης των πλουτοπαραγωγικών πηγών του Νείλου το 1959, μεταξύ Αιγύπτου και Σουδάν, όριζε για την Αίγυπτο δικαιώματα στο 87% του ύδατος του Νείλου, με το Σουδάν να έχει δικαιώματα για το υπόλοιπο 13%. Αποτέλεσμα αυτής της συμφωνίας ήταν οι έντονες διαμαρτυρίες της Αιθιοπίας για τον αποκλεισμό της, της οποίας τα υψίπεδα παρέχουν το 86% του νερού του Νείλου.
Η επιθυμία, όμως, της Αιγύπτου να εδραιώσει την οικονομική της ανάπτυξη στην περιοχή είχε ως προαπαιτούμενο τη συνεργασία μεταξύ των γειτόνων της, βελτιώνοντας τις προοπτικές για την ανάπτυξη του τοπικού εμπορίου. Έτσι, η Αίγυπτος συμμετείχε στην πολυμερή αυτή πρωτοβουλία, με στόχο την εμβάθυνση της συνεργασίας σε θέματα όπως την ανάπτυξη της υδροηλεκτρικής ενέργειας, τη ρύθμιση των ποταμών και τη διαχείριση των υδάτινων πόρων. Αντίστοιχη συμφωνία για το νερό έχουν συνάψει η Ινδία και το Πακιστάν, χώρες οι οποίες έχουν έρθει τρεις φορές σε ένοπλη σύρραξη μεταξύ τους, και κάθε άλλο παρά φιλικοί γείτονες μπορούν να λογίζονται. Η Συνθήκη για τα ύδατα του Ινδού ποταμού του 1960 (Indus Waters Treaty), που εποπτεύεται από την Παγκόσμια Τράπεζα, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εξουδετέρωση των εντάσεων για θέματα που αφορούν την εκμετάλλευση των υδάτινων πόρων (Barnaby, 2009).
Μπορεί οι διαμάχες για το νερό, κυρίως μεταξύ συνοριακών κρατών, να μην οδηγήσουν υποχρεωτικά σε μια ένοπλή σύρραξη, όμως είναι αυξημένη η πιθανότητα η έκφραση αυτής της διαμάχης να πάρει μορφή πολιτικής ή και διπλωματικής αντιπαράθεσης, με την μορφή δημόσιων τοποθετήσεων επιθετικού περιεχομένου. Έτσι, λοιπόν, παρατηρούμε ένα μετασχηματισμό στην έννοια της σύγκρουσης για το νερό (Καϊτάζης, 2016). Η έλλειψη διεθνούς νομικού πλαισίου, που θα διευθετεί συνοριακές συγκρούσεις για το νερό και θα δεσμεύει τα κράτη, αποτελεί πρόβλημα στο ανώτατο διπλωματικό επίπεδο.
Επιπροσθέτως, η πιθανότητα συν-εκμετάλλευσης των υδάτινων πόρων σε μια περιοχή μπορεί να μεταβάλλεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες και το χρόνο, προσμετρώντας κάθε φορά τη δυναμική των κρατών σε οικονομικό, στρατιωτικό και τεχνολογικό επίπεδο. Παράδειγμα αποτελεί η εξέλιξη της τεχνολογίας στη δυνατότητα ανάπτυξης καθαρού νερού (αφαλάτωση), η οποία μπορεί να αλλάξει την στάση των κρατών και τις γεωπολιτικές ισορροπίες σε μελλοντικό χρόνο (Καϊτάζης, 2016). Τέλος, η εκμετάλλευση του νερού στον τομέα της ενέργειας, κυρίως μέσω των υδροηλεκτρικών έργων, μπορεί να αποτελέσει έναν πρόσθετο παράγοντα προστριβής μεταξύ των κρατών.
Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, 24 από τις 276 διεθνείς κοίτες ποταμών βρίσκονται σε αυξημένο κίνδυνο όσον αφορά τα επίπεδα νερού, και, ως εκ τούτου, ο κίνδυνος για πολιτικές εντάσεις υποβόσκει. Η πλειοψηφία των ποταμών αυτών βρίσκεται στην βόρεια και στην υποσαχάρια Αφρική, στη Μέση Ανατολή, στη νότια-κεντρική Ασία και στη Νότια Αμερική. Η έλλειψη διασυνοριακών συμφωνιών σε αυτές τις περιοχές δυσχεραίνει την κατάσταση (De Stefano, et al., 2010).
Συμπεράσματα
Η ήδη περιορισμένη πρόσβαση στο νερό ενός μεγάλου ποσοστού των κρατών της γης, λόγω της περιορισμένης ύπαρξης γλυκού νερού, δημιουργεί μεγάλα γεωπολιτικά και κοινωνικά προβλήματα σε πολλές περιοχές του πλανήτη. Ιστορικά, η συντριπτική πλειοψηφία των διενέξεων για τους υδάτινούς πόρους δεν έχει οδηγήσει τα εμπλεκόμενα κράτη σε ένοπλες συγκρούσεις για το νερό. Κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να αλλάζει στο άμεσο μέλλον. Βέβαια, οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής -όπως οι ξηρασίες, οι πλημμύρες και τα ακραία καιρικά φαινόμενα- ενδέχεται να επηρεάσουν προς το χειρότερο την ποσότητα και την ποιότητα του γλυκού νερού σε σχέση με την παγκόσμια ζήτηση, δημιουργώντας το φαινόμενο «water stress». Ως εκ τούτου, οι εντάσεις για το νερό ενδέχεται να πολλαπλασιαστούν, επηρεάζοντας συγκρούσεις που βρίσκονται ήδη σε εξέλιξη. Υπό το φόβο αυτής της εξέλιξης, η δημιουργία ενός διεθνούς κανονιστικού πλαίσιού που θα διευθετεί διασυνοριακές -και όχι μόνο- διενέξεις, με αφορμή το νερό, κρίνεται ως απολύτως αναγκαία.

Αθανάσιος Σταμουλης
Πηγή:

Πηγές:

IPCC. (2007). “Climate Change 2007: Mitigation of Climate Change. Contribution of Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change” New York: Intergovernmental Panel on Climate Change.
Barnaby, W. (2009). Do nations go to war over water? NATURE|Vol 458, 282-3.
De Stefano, L., Duncan, J., Dinar, S., Stahl, K., Strzepek, K., & Wolf, A. T. (2010). Mapping the Resilience of International River Basins to Future Climate Change-Induced Water Variability, Volume 1. Main Report. Water Sector Board discussion paper series;no. 15. Washington: World Bank.
Gassert, F., Landis, M., & Luck, M. (2013). AQUEDUCT WATER STRESS PROJECTIONS: DECADAL PROJECTIONS OF WATER SUPPLY AND DEMAND USING CMIP5 GCMs. World Recources Institute.
Pacific Institute. (2014, April 14). “Water Conflict Chronology”.
Parker, L. (2016). What You Need to Know About the World’s Water Wars. Retrieved from https://news.nationalgeographic.com/: https://news.nationalgeographic.com/2016/07/world-aquifers-water-wars/
Rasmussen, E. (2011). Prepare for the Next Conflict: Water Wars. Retrieved from https://www.huffingtonpost.com/: https://www.huffingtonpost.com/erik-rasmussen/water-wars_b_844101.html
Tietenberg, T., and Lewis, L. (2012). Environmental & natural resource economics (9th ed.). London: Pearson Education.
World Water Assessment Programme. (2009). The United Nations World Water Development Report 3: Water in a Changing World. Paris: UNESCO.
Yoffe, S. B. (2003). Conflict and cooperation over international freshwater resources: indicators of basins at risk. Journal of the American Water Resources Association, 39 (5): 1109-1126.
Καϊτάζης, Μ. (2016). Η σημασία του νερού στον 21ο αιώνα. Retrieved from http://www.foreignaffairs.gr/:http://www.foreignaffairs.gr/articles/70818/marios-anestis-kaitazis/i-simasia-toy-neroy-ston-21o-aiona?page=show