Βιτγκενστάιν – Τα Όρια του Ορθού Λόγου

Πρώτα και πάνω απ’ όλα ήταν, ή φαινόταν να εί­ναι, ένα βιβλίο λογικής, ένα μανιφέστο κλασικού λογικού ατομι­σμού, στη γραμμή της θεωρίας του Ράσελ για τις ελάχιστες απλές προτάσεις που «απεικονίζουν» ελάχιστα απλά γεγονότα. «Ο κό­σμος είναι όλα όσα συμβαίνουν», είναι η φράση με την οποία αρ­χίζει.

Ύστερα, στο μεγαλύτερο μέρος του, επικεντρώνεται στην απάντηση του ερωτήματος για τον τρόπο με τον οποίο οι προτά­σεις (ή ορθότερα οι αποφάνσεις) απεικονίζουν τον κόσμο.

Ωστόσο, τα πιο ενδιαφέροντα από φιλοσοφική άποψη μέρη του βιβλίου είναι εκείνα που ασχολούνται με όσα δεν μπορεί να κάνει ο λόγος. Στα μέρη αυτά είναι εμφανέστατη η επιρροή του Νίτσε, αλλά και αρκετών γενεών Γερμανών ρομαντικών.



Αντικεί­μενο της έρευνας γίνεται εδώ ό,τι αποπειράται να κάνει ο λόγος και δεν το κατορθώνει. Ο λόγος δεν είναι δυνατόν να θέσει, ούτε καν να περιγράψει, τα όριά του («Δεν βρίσκομαι στον κόσμο μου. Είμαι τα όρια αυτού του κόσμου»). Κανείς δεν μπορεί να πει επίσης τι βρίσκεται πέρα από αυτά τα όρια. Είναι αδύνατο να ειπω­θεί το «ανείπωτο».

Πέραν των ορίων του ορθού λόγου βρίσκονται το πρόβλημα της αξίας και τα περί αξιών ερωτήματα, ο Θεός και η θρησκεία. Το τέλος του Tractatus δείχνει προς αυτή την κατεύ­θυνση:


«Όπου κάποιος δεν μπορεί να μιλήσει, οφείλει να παραμείνει σιωπηλός».

Η πρόταση αυτή δεν αποτελεί απλή ταυτολογία αλλά βαθύτατο μυστικισμό, ο οποίος μας δείχνει σιωπηλά προς έ­να πλήθος εμπειριών που ανοίγεται πέρα από τα όρια της φιλοσο­φίας, τα όρια του λόγου.

Έχοντας πει «όλα όσα είχε να πει» σ’ ένα λακωνικό βιβλίο λιγότερο από ογδόντα σελίδες, ο Βιτγκενστάιν εγκατέλειψε τη φι­λοσοφία. Έγινε δάσκαλος σε σχολείο, έχτισε ένα σπίτι για την α­δερφή του, συνέθεσε μερικά μουσικά έργα κι εξαφανίστηκε στο Κέμπριτζ.

Το 1929 όμως επέστρεψε, ξανασκεφτόμενος όλα όσα εί­χε κάνει, παλεύοντας όχι μόνο με τις νέες λογικές κατευθύνσεις της φιλοσοφίας, αλλά και με την οδύνη και τη δυστυχία που είχαν απασχολήσει τους στωικούς και τους προκατόχους του, τον Σοπενχάουερ και τον Νίτσε. Τα θέματα αυτά απούσιαζαν παντελώς από τις φιλοσοφικές συζητήσεις που είχε προκαλέσει ο ίδιος έ­τσι, αφού χρημάτισε για ένα μικρό διάστημα καθηγητής φιλοσο­φίας στο Κέμπριτζ («ένα παράλογο επάγγελμα»), εγκατέλειψε γι’ άλλη μια φορά τον ακαδημαϊκό χώρο με σκοπό να συγκροτήσει τις νέες πολύπτυχες αμφιβολίες και σκέψεις του.

Μετά το Tractatus, η φιλοσοφία του Βιτγκενστάιν αναπτύχθη­κε με αργό ρυθμό. Απέρριψε τον λογικό ατομισμό και την ιδέα της γλώσσας ως «απεικόνισης» του κόσμου, υποστηρίζοντας πως η σημασία των προτάσεων εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούνται για να κάνουν κάτι.

Χρησιμοποιού­με προτάσεις στις συνομιλίες μας – για να επικοινωνήσουμε, να θέσουμε ερωτήματα, να προκαλέσουμε, να αστειευτούμε, να ζη­τήσουμε βούτυρο, να μιλήσουμε φιλοσοφικά, να διηγηθούμε ιστο­ρίες, να φιλονικήσουμε, να υποσχεθούμε, να διακηρύξουμε κάτι.

Έτσι, η θεμελιώδης μονάδα της γλώσσας δεν είναι η απλή πρότα­ση αλλά το ευρύτερο γλωσσικό παιχνίδι, ένας «τρόπος ζωής» που ενδέχεται να επιδιώκει διάφορα πράγματα, να έχει ποικίλους σκοπούς, πολλοί από τους οποίους ελάχιστη σχέση έ­χουν με την αναζήτηση της αλήθειας.

Ενώ το Tractatus είχε διατηρήσει έναν υγιή σεβασμό, μια σχεδόν ευλαβική στάση, απέναντι στη φιλοσοφία, οι Έρευνες του Βιτγκενστάιν απειλούσαν να τη μετατρέψουν σ’ ένα είδος διανο­ητικής ασθένειας, για την οποία το μοναδικό φάρμακο ήταν, ευ­τυχώς ή δυστυχώς, ακόμη περισσότερη φιλοσοφία.

Με τον τρόπο αυτό η φιλοσοφία γινόταν μια μορφή θεραπείας.
***

Ρόμπερτ Σολομόν και Κάθλιν Χίγκινς – Μια σύντομη ιστορία της φιλοσοφίας

antikleidi.com