Κάστρο Ιωαννίνων

Βαρβάρα Ν. Παπαδοπούλου (Aρχαιολόγος)


Ιστορική αναδρομή


1

Οπτικοακουστικό υλικό


Κεντρική Πύλη


Η κεντρική πύλη του Κάστρου ανοίγεται στο μέσον περίπου του δυτικού σκέλους της οχύρωσης, κοντά στην οποία πιθανολογείται και η ύπαρξη της αντίστοιχης βυζαντινής. Η πύλη βρίσκεται στον άξονα της κεντρικής αρτηρίας της πόλης, ο οποίος, απ’ ό,τι φαίνεται, παρέμεινε ο ίδιος από τη Βυζαντινή εποχή. Προστατευόταν από τον δυτικό προμαχώνα, το βόρειο άκρο του οποίου υπερυψώθηκε πιθανότατα το 1314 (1896) και αποτέλεσε τον πύργο του ρολογιού.


Εξωτερικά η πύλη φέρει μεγάλο διπλό τόξο που σχηματίζεται με καλολαξευμένους λίθους. Δεξιά και αριστερά του τόξου είναι εντοιχισμένα δύο λιθανάγλυφα με μορφές ζώων. Στο κέντρο του μετώπου του μεγάλου αψιδώματος που επιστέφει το τόξο, εντοιχισμένη επιγραφή με αραβικούς χαρακτήρες αναφέρει τη χρονολογία 1259 (1843) και το όνομα του Οσμάν Νουρή πασά, ο οποίος πιθανόν φρόντισε για την επισκευή της.


Σύμφωνα με μαρτυρίες, η κεντρική πύλη είχε αρχικά τη μορφή κινητής γέφυρας πάνω από την ένυδρη τάφρο. Αποτελείται από δύο περίπου τετράγωνους χώρους, παράλληλα τοποθετημένους, που διαμορφώνονται στο πάχος της οχύρωσης. Οι οπές δοκοθηκών, που διατηρούνται κοντά στη γένεση των θόλων, καθιστούν πολύ πιθανή την ύπαρξη ενός ξύλινου δαπέδου που έκανε την πύλη διώροφη.


Μπαίνοντας στο Κάστρο, ο επισκέπτης έχει στα αριστερά του την είσοδο της στοάς, που σήμερα λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος. Η μόνιμη φωτογραφική έκθεση με τίτλο «Ιωάννινα: από τη βυζαντινή καστροπολιτεία στην οθωμανική μεγαλούπολη», αναφέρεται στην ιστορία της πόλης και στα σημαντικότερα γεγονότα που τη σηματοδοτούν. Σε μερικές από τις αίθουσες των στοών ο επισκέπτης μπορεί να παρατηρήσει τις φάσεις της αρχαίας και της βυζαντινής οχύρωσης.


2


«Πύργος» του Θωμά


Από τους πλέον γνωστούς και αναγνωρίσιμους πύργους του Κάστρου είναι ο «πύργος» του Θωμά, που βρίσκεται σε μικρή απόσταση δεξιά της σημερινής κεντρικής πύλης. Ο «πύργος» προβάλλει εσωτερικά του τείχους, του οποίου και αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη. Στην όψη του διαμορφώνεται ένα μεγάλο τοξωτό άνοιγμα με πλίνθινο τόξο. Στα αριστερά του σώζονται τα κατάλοιπα πλίνθινης επιγραφής με το όνομα ΘΩMΑC.


Η ανέγερσή του αποδίδεται στον Σέρβο ηγεμόνα της πόλης, Θωμά Πρελιούμποβιτς, δεσπότη (ηγεμόνα) των Ιωαννίνων κατά το χρονικό διάστημα 1367–1384. Ο Πρελιούμποβιτς προσπάθησε να ενισχύσει και να επιδιορθώσει το Κάστρο για να προστατεύσει την πόλη από τις επεκτατικές βλέψεις των Αλβανών που την εποχή εκείνη είχαν καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος των εδαφών του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Κατά την άποψή μας το κτίσμα δεν πρέπει να ήταν πύργος. Αποτελούσε μάλλον τμήμα της κεντρικής πύλης της βυζαντινής οχύρωσης της πόλης, για την οποία όμως δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία ώστε να τεκμηριωθεί η μορφή της.


3


Πύλη της οδού Εθνικής Αντιστάσεως


Βρίσκεται στο νότιο άκρο του δυτικού προμαχώνα και σε σχετικά μικρή απόσταση από την κεντρική πύλη με την οποία παρουσιάζει ομοιότητες. Είναι και αυτή τοξωτή, με λιθανάγλυφα δεξιά και αριστερά του τόξου, και αψίδωμα που την επιστέφει. Αποτελείται από τρεις χώρους, που κι εδώ διαμορφώνονται στο πάχος του τείχους και διατάσσονται σε σχήμα Γ. Η πύλη ήταν και αυτή διώροφη. Διατηρούνται ίχνη ξυλοκατασκευής και δοκοθήκες που υποδηλώνουν την ύπαρξη ξύλινου δαπέδου. Η πρόσβαση στο επίπεδο αυτό από την πύλη γινόταν από τον περίδρομο μέσω μικρής κλίμακας.


4


Συναγωγή


Βρίσκεται σε μικρή απόσταση από την κεντρική πύλη του κάστρου. Είναι γνωστή ως Καχάλ Καντόσς Γιασσάν ή Παλιό ή Μέσα Συναγώι. Πρόκειται για κτίριο μεγάλων διαστάσεων, μια υπόστυλη αίθουσα, με το Εχάλ, δηλαδή τη μαρμάρινη εσοχή στον ανατολικό τοίχο, όπου φυλάσσονται τα ιερά βιβλία της Τορά. Στο Εχάλ, μια κεντημένη κουρτίνα, το Παρόχετ, καλύπτει την ιερά κιβωτό.


Η σημερινή μορφή της συναγωγής χρονολογείται στο 1829. Αναμφίβολα συναγωγή υπήρχε ήδη από τη Βυζαντινή εποχή, αφού η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων αναφέρεται και στο χρυσόβουλλο του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου.


5


Σουφαρί Σεράι


Σημαντικό κτίριο της Ύστερης Τουρκοκρατίας, το Σουφαρί στέγαζε, κατά μία άποψη, τη «σχολή» ιππικού του Αλή πασά. Πρόκειται για ένα επιβλητικό λιθόκτιστο κτίριο, με καμαροσκέπαστο ισόγειο. Σήμερα, μετά την αναστήλωσή του από το Υπουργείο Παιδείας, στεγάζει τα Γενικά Ιστορικά Αρχεία των Ιωαννίνων.


6


Τουρκική Βιβλιοθήκη


Βρίσκεται στους πρόποδες της βορειοανατολικής ακρόπολης και πιθανότατα συνδεόταν με τη λειτουργία του μεντρεσέ που είναι κτισμένος κοντά στο τζαμί του Ασλάν πασά. Αποτελείται από μία θολοσκεπή μεγάλη αίθουσα και δύο μικρότερες εκατέρωθεν. Στην όψη της φέρει κιονοστήρικτο προστώο στο οποίο οδηγεί λίθινη κλίμακα. Η βιβλιοθήκη βρισκόταν σε κακή κατάσταση διατήρησης και ήταν από τα πρώτα κτίρια στο Κάστρο που αναστηλώθηκαν από την Αρχαιολογική Υπηρεσία.


7


Βυζαντινό Λουτρό


Βρίσκεται στην αυλή του 9ου Δημοτικού Σχολείου και ήρθε στο φως κατά τις ανασκαφές της δεκαετίας του ’80. Πρόκειται για σημαντικό κτίριο της Βυζαντινής περιόδου, από τα λιγοστά που έχουν διασωθεί στο Κάστρο των Ιωαννίνων. Είναι κτισμένο στα οικοδομικά λείψανα αρχαίου κτιρίου, από το οποίο έχει διασωθεί τμήμα των υποκαύστων.


8


Χαμάμ


Βρίσκεται σε μικρή απόσταση από το βυζαντινό λουτρό. Πρόκειται για εντυπωσιακό κτίριο που χρονολογείται στις αρχές του 17ου αι. Ατυχώς δεν έχει αναστηλωθεί και αντιμετωπίζει πολλά στατικά προβλήματα που επικεντρώνονται κυρίως στους θόλους του. Αποτελείται από μια μεγάλη αίθουσα, έναν ενδιάμεσο καμαροσκεπή χώρο, την κυρίως αίθουσα του λουτρού, την καμαροσκέπαστη δεξαμενή και τα υπόκαυστα για το ζέσταμα του νερού.


9


Βορειοανατολική Ακρόπολη


Χρονολογείται στη Μεσοβυζαντινή περίοδο και στο περιμετρικό τείχος της διασώζει μέρος της οχύρωσης της ίδιας εποχής. Ταυτίζεται με τον Επάνω Γουλά των μεσαιωνικών πηγών και πιστεύεται ότι εδώ υπήρχαν τα παλάτια των κατά καιρούς ηγεμόνων της πόλης. Σήμερα το μεγαλύτερο μέρος της καταλαμβάνει το συγκρότημα του τζαμιού του Ασλάν πασά που κτίστηκε το 1618 και περιλαμβάνει τον μεγάλο μεντρεσέ.


Το τζαμί αποτελεί εξαιρετικό δείγμα αρχιτεκτονικής του 17ου αι. με ανάγλυφη και γραπτή διακόσμηση της ίδιας εποχής, που εντοπίζεται κυρίως στον μεγάλο τρούλο. Φέρει στις τρεις πλευρές του μεγάλη στοά η οποία περιβάλλει μια μικρότερη, υπόστυλη, που ήταν η αρχική του.


Το τζαμί αποτελούσε ένα μεγάλο κιουλιέ, δηλαδή θρησκευτικό συγκρότημα, που εξυπηρετούσε τόσο τις θρησκευτικές όσο και τις πνευματικές ανάγκες των μουσουλμάνων κατοίκων της πόλης, καθώς στο μεντρεσέ λειτουργούσε ιερατικό σχολείο. Σημαντική ήταν και η παράλληλη φιλανθρωπική δράση του συγκροτήματος.


Πολύ κοντά στο τζαμί υπάρχει ο τουρμπές, δηλαδή ο τάφος του Ασλάν πασά, ένα οκτάπλευρο θολοσκεπές μνημείο, οι τοίχοι του οποίου εσωτερικά κοσμούνται με ποικίλο φυτικό διάκοσμο.


10


Νοτιοανατολική Ακρόπολη (Ιτς Καλέ)


Το Ιτς Καλέ πήρε τη σημερινή του μορφή κατά την περίοδο του Αλή πασά. Πρόκειται για εσωτερικό ισχυρό φρούριο που περιέβαλλε την κατοικία του πασά καθώς και αρκετά άλλα κτίρια, πολλά από τα οποία έχουν διασωθεί και στα οποία έχουν αποδοθεί ποικίλες χρήσεις. Η νοτιοδυτική ακρόπολη είχε οχυρωθεί ήδη από τη Μεσοβυζαντινή περίοδο σε μικρότερη έκταση, μέρος της οποίας είναι ο περίφημος πύργος του Βοημούνδου. Εδώ υπήρχαν οι ναοί των Ταξιαρχών και του Παντοκράτορα που αναφέρονται σε πηγές του 14ου αι.


Σήμερα το Ιτς Καλέ λειτουργεί ως αρχαιολογικός χώρος με μεγάλη επισκεψιμότητα και πλήθος δραστηριοτήτων λαμβάνουν χώρα σε πολλά από τα αναστηλωμένα κτίριά του.


11


Πύργος του Βοημούνδου


Ο πύργος του Βοημούνδου υψώνεται στο κέντρο περίπου της νοτιοανατολικής ακρόπολης, πολύ κοντά στη νεότερη εκκλησία των Αγίων Αναργύρων. Είναι κτισμένος με ισοϋψείς τετράγωνους ή ορθογώνιους καλολαξευμένους ασβεστόλιθους —που δεν αποκλείεται να προέρχονται από την προϋπάρχουσα ελληνιστική οχύρωση— και λιγοστούς πλίνθους δομημένους με ελάχιστο κονίαμα.


Ο πύργος σώζεται σε ύψος περίπου 13 μ. και το πάχος της τοιχοποιίας του είναι 2,10 μ., ενώ η εσωτερική του διάμετρος φτάνει τα 6,97 μ. Διαρθρώνεται σε δύο ορόφους. Ο ισόγειος χώρος σήμερα είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος του επιχωμένος. Ο μεσαίος και μεγαλύτερος όροφος καλύπτεται με μεγάλο θόλο και είναι προσβάσιμος μέσω τοξωτής εισόδου που ανοίγεται νότια. Πρόκειται όμως για μεταγενέστερο άνοιγμα, αφού μεγάλο μέρος του πύργου στην πλευρά αυτή έχει επισκευαστεί. Φωτίζεται από παράθυρα τοξωτά, εσωτερικά, και ορθογώνια, εξωτερικά. Αρχικά έφερε περισσότερα παράθυρα, αρκετά από τα οποία τοιχίστηκαν σε μεταγενέστερη φάση. Τοξωτό άνοιγμα οδηγεί σε μικρό καμαροσκέπαστο χώρο, ο οποίος ένωνε τον πύργο με το κτίριο που προσκολλήθηκε σε αυτόν μεταγενέστερα και το οποίο αποτελούσε τμήμα του Σεραγιού του Αλή πασά.


Βορειοανατολικά υπήρχε επίσης ένας δεύτερος κυκλικός πύργος. Οι δύο πύργοι και τα λείψανα τείχους συγκροτούσαν μια τετράπλευρη σε σχήμα οχύρωση, η οποία ταυτίζεται με την ακρόπολη που διαμόρφωσε στο Κάστρο ο Νορμανδός Βοημούνδος που κατέλαβε την πόλη το 1082.


12


Βυζαντινό Μουσείο


Πρόκειται για κτίριο της δεκαετίας του ’50, που φιλοξενεί ευρήματα, κειμήλια και εικόνες από την Παλαιοχριστιανική περίοδο έως και τους νεότερους χρόνους (19ος αι.), τα οποία προέρχονται από πολλές θέσεις, ναούς και μοναστήρια της Ηπείρου. Κτίστηκε από τον ελληνικό στρατό στη θέση του Σεραγιού του Αλή πασά ως βασιλικό περίπτερο. Ανάμεσα στα σημαντικότερα εκθέματα συγκαταλέγονται οι δύο πήλινες ανάγλυφες εικόνες από τον βυζαντινό ναό του Αγίου Βασιλείου στην Άρτα, οι νομισματικοί «θησαυροί» μεσαιωνικών χρόνων που βρέθηκαν σε διάφορες θέσεις της Ηπείρου, τα μαρμάρινα κιονόκρανα από τον ερειπωμένο ναό στη Γλυκή Θεσπρωτίας, καθώς και αρκετές μεταβυζαντινές εικόνες.


13


«Θησαυροφυλάκιο»


Αποτελεί τμήμα του Βυζαντινού Μουσείου. Ονομάζεται «θησαυροφυλάκιο», όνομα που διατηρήθηκε από την προφορική παράδοση. Πρόκειται για κτίριο της Ύστερης Τουρκοκρατίας, μέρος ενός μεγαλύτερου, πιθανότατα τμήμα του Σεραγιού του Αλή πασά. Σήμερα, μετά την αναστήλωσή του, στεγάζει συλλογή έργων αργυροχοΐας, τέχνης που γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη στην πόλη και την ευρύτερη περιοχή της.


14


Φετιχιέ Τζαμί


Το Φετιχιέ τζαμί υπήρξε μέρος του συγκροτήματος του Σεραγιού του Αλή πασά. Σύμφωνα με την παράδοση κτίστηκε στη θέση βυζαντινού ναού. Μετά την ολοκλήρωση των αναστηλωτικών εργασιών και τη συντήρηση των τοιχογραφιών του θόλου, λειτουργεί ως ένας ακόμη εκθεσιακός χώρος. Η έκθεση περιορίζεται στο χώρο της μικρής στοάς δεξιά και αριστερά της εισόδου και έχει ως θέμα της τα Ιωάννινα κατά την Ύστερη Οθωμανική περίοδο. Εκτίθενται επίσης γκραβούρες, κείμενα και πληροφοριακό υλικό σχετικά με τον διαβόητο Αλή πασά, τις ημέρες και τα έργα του στην Ήπειρο.


15


Τάφος του Αλή πασά


Βρίσκεται κοντά στην είσοδο του Φετιχιέ τζαμιού και καλύπτεται από εντυπωσιακό κιγκλίδωμα που αντιγράφει το αρχικό. Κάτω από αυτό διακρίνονται δύο τάφοι, στον έναν εκ των οποίων ενταφιάστηκε το ακέφαλο σώμα του Αλή πασά μετά τη δολοφονία του στο Νησί.


16


Κτίριο των παλιών Οθωμανικών Μαγειρείων


Το κτίριο των παλιών οθωμανικών μαγειρείων έχει αξιοποιηθεί από το Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων του Υπουργείου Πολιτισμού ως αναψυκτήριο του αρχαιολογικού χώρου. Αποτελεί δημοφιλή προορισμό κατοίκων και επισκεπτών τις ηλιόλουστες ημέρες και τα ήσυχα ρομαντικά βράδια.


17


Ερείπια του Σεραγιού του Αλή πασά


Κοντά στο «Θησαυροφυλάκιο» η ανασκαφική έρευνα έχει φέρει στο φως τα ερείπια του Σεραγιού του Αλή πασά. Από αυτά, λιγοστά στοιχεία μπορούμε να αντλήσουμε για το παλάτι του διαβόητου ηγεμόνα, το οποίο οι περιηγητές στα βιβλία τους περιγράφουν με θαυμασμό. Στη δυτική του πλευρά, το Σεράι είχε ενσωματώσει και τον πύργο του Βοημούνδου, ενώ στη θέση της νότιας πτέρυγας κτίστηκε στα μέσα του 20ού αι. το Βυζαντινό Μουσείο.


18


Μουσείο Αργυροτεχνίας


Το Μουσείο εγκαινιάστηκε τον Σεπτέμβριο του 2016. Στεγάζεται στον δυτικό προμαχώνα του Ιτς Καλέ, που αναστηλώθηκε και διαμορφώθηκε κατάλληλα. Στις εντυπωσιακές υπόστυλες αίθουσες του προμαχώνα εκτυλίσσεται η ιστορία της αργυροχοΐας στην Ήπειρο, τοπικής τέχνης με βαθιές ρίζες που φτάνουν έως και τη Βυζαντινή εποχή. Σπουδαίοι μάστορες του ασημιού έχουν αφήσει δείγματα της δουλειάς τους σε αριστουργήματα, πολλά από τα οποία φυλάσσονται στα σκευοφυλάκια μονών και ναών της Ηπείρου αλλά και μεγάλων μοναστικών κέντρων, όπως το Άγιο Όρος, η μονή του Σινά κ.ά. Το Μουσείο δημιουργήθηκε από το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, το οποίο και το διαχειρίζεται.


19


Νότια Πύλη


Η νότια πύλη οδηγούσε στο Ιτς Καλέ και αποτελεί μέρος της διαμόρφωσης της νοτιοανατολικής ακρόπολης. Βρίσκεται στο σημείο όπου ο προμαχώνας εφάπτεται του νότιου σκέλους του περιμετρικού τείχους. Την πύλη συνθέτουν ένας μακρόστενος λιθόστρωτος διάδρομος, μήκους 45 μ. με έντονη υψομετρική διαφορά. Στη νότια πλευρά του διαδρόμου και στο πάχος του προμαχώνα ανοίγονται πέντε δωμάτια, για την παραμονή της φρουράς. Μικρά τοξωτά ανοίγματα αποτελούν τις εισόδους των δωματίων, τα οποία φέρουν επίσης τοξωτά παράθυρα και τυφεκιοθυρίδες σε πυκνή διάταξη.


Η πύλη εξωτερικά είναι τοξωτή και επιστέφεται από μεγάλο αψίδωμα. Παλαιότερα έφερε εντοιχισμένη λίθινη επιγραφή με τη χρονολογία 1815.