Άγνωστη Κεφαλονιά: αστική σπηλαιολογία στην (υπόγεια) Σάμη

...Παλιές εκκλησίες και μονές, μισογκρεμισμένα καμπαναριά, ίχνη αρχαίων ναών, μεσαιωνικά κτίσματα, το κάστρο και τα τείχη, τάφοι και ταφικοί θάλαμοι, νεκροταφεία, γκρεμισμένα χωριά και εγκαταλελειμμένα σπίτια, παλιά λιμάνια και φάροι, γρούσπες, λίμνες, ρέματα και παλιά γεφύρια, πηγές, στέρνες και πηγάδια, μυλόπετρες αρχαίες και προπολεμικά ελαιοτριβεία, πολυβολεία του Β΄ Παγκοσμίου κι ένα ναρκοπέδιο... Αστικές εξερευνήσεις, σπήλαια και υπόγειες στοές, αστική σπηλαιολογία. 

Μια μεγάλη ξενάγηση στα σημαντικότερα από τα υπόγεια (μόνο) μυστικά της Σάμης, μιας κωμόπολης, από τις λιγότερο πολυσύχναστες της Κεφαλονιάς, για τους λάτρεις του εναλλακτικού. Θα ξεκινήσουμε από τους λόφους της αρχαίας ακρόπολης, κι έπειτα θα κατέβουμε στον σημερινό οικισμό, από τον οποίο δεν θα απομακρυνθούμε προς τα γνωστα σπήλαια Μελισσάνη και Δρογκαράτη, ούτε προς τα μη επισκέψιμα σπηλαιοβάραθρα της ευρύτερης περιοχής (γρούσπες) που έχουν εξερευνηθεί από την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία, πλην δύο μικρών και πλέον κοντινών. Θα περιοριστούμε στα σημαντικότερα άγνωστα μικρά υπόγεια μυστικά της πόλης, που αφορούν την έρευνα της Αστικής Σπηλαιολογίας: πηγάδια με σήραγγες και δεξαμενές, το υπόγειο της παλιάς εκκλησίας, την υπόγεια διαδρομη ενός καλυμμένου ρέματος, και δύο βαραθρώδη σπήλαια στον κάμπο αμέσως έξω από τον οικισμό. 

Διαβάστε τη συνέχεια εδώ
 
Η δίλοφη ακρόπολη, τα κυκλώπεια τείχη, η στοά και ο κρυμμένος ναός
Κατά την κλασική εποχή, εντός του 5ου αιώνα, η Σάμη αναφέρεται από τον Θουκυδίδη ως μία από τις τέσσερις πόλεις-κράτη της Κεφαλονιάς, που αναπτύσσεται στους πρόποδες και τις πλαγιές δύο απότομων λόφων, στις κορυφές των οποίων υπήρχαν ακροπόλεις που αποτελούσαν μαζί μία “δίλοφη” ακρόπολη. Μια τοπική παράδοση αναφέρει ότι «στην κυριότερη εκ των δύο κορυφών, μια υπόγεια σήραγγα που ξεκινούσε από τον βυθό ενός πηγαδιού, έφτανε μέχρι την παραλία...»  
 

Η κύρια, υψηλότερη (275 m) και ισχυρότερη ανατολική ακρόπολη (Κάστρο ή Παλαιόκαστρο) διέθετε δύο πύλες, εκ των οποίων η πιο εντυπωσιακή διασώζεται μέχρι σήμερα. Η παράδοση για την υπόγεια σήραγγα, που καταγράφεται από τον Γ. Αντζουλάτο, θα αναλυθεί παρακάτω. Απέναντι τώρα από το Κάστρο, ΒΑ και σε ευθεία γραμμή με τις κορυφές της δίλοφης ακρόπολης, υπάρχει και τρίτος χαμηλότερος λόφος (236 m) που ονομάζεται Αλεποβούνι. Εκεί ήταν η θέση ναού, ενδεχομένως του Απόλλωνα, η θεμελίωση του οποίου σώζεται μέχρι σήμερα, χωρίς να είναι ιδιαίτερα γνωστή. 

Χάρτης της περιοχής της αρχαίας Σάμης (J. Partsch, 1890)

Η νοτιοδυτική κορυφή της ακρόπολης (Κύατις), όπου ιδρύθηκε το 1265 και η Μονή των Αγίων Φανέντων, ακόμα χαμηλότερη (226 m) και περισσότερο ευπρόσβλητη, διέθετε αμυντικό πύργο, και μία μόνο είσοδο. Το αρχαίο τείχος που συνέδεε τις δύο οχυρωμένες ακροπόλεις, σχήματος V και μήκους 900 μέτρων, κατέβαινε προς τη ρεματιά. Ολόκληρη η πόλη ήταν οχυρωμένη με επιβλητικά τείχη των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων, συνολικού μήκους 3400 μέτρων και με 22 πύλες, τα οποία λόγω του εντυπωσιακού μεγέθους των λίθων και του δομικού τρόπου κατασκευής τους (ισόδομο και πολυγωνικό σύστημα), ονομάστηκαν από πολλούς “κυκλώπεια”. Το γιγαντιαίο αυτό έργο αμυντικής τέχνης, που περιέκλειε μια έκταση 377 περίπου στρεμμάτων, εκτεινόταν ως την ακτή και προστάτευε την πόλη τόσο από χερσαίες όσο και από θαλάσσιες επιδρομές. Χαρακτηριστικό δείγμα του βλέπουμε στην πιο πάνω φωτογραφία, όπου απεικονίζεται μικρό τμήμα τείχους που σώζεται στη νότια πλευρά του λόφου της κύριας ακρόπολης, και σημειώνεται στον χάρτη με συνεχή κόκκινη γραμμή.

Η υπόγεια δεξαμενή δίπλα στον ερειπωμένο ναό των Αγίων Φανέντων
Στην τοποθεσία της παλιάς γκρεμισμένης Μονής, διατηρείται το στόμιο μιας κωδωνόσχημης αρχαίας δεξαμενής (στέρνας) βάθους 6 μέτρων, η οποία γέμιζε με όμβρια νερά (ομβροδέκτης) που μαζεύονταν στο έδαφος και διοχετεύονταν στο εσωτερικό της, μέσω μικρών αγωγών που συνδέονταν λίγο χαμηλότερα από το ύψος του στομίου της.



Τμήμα της κυκλικής περιμέτρου της βάσης (με διάμετρο 3 μέτρα)

Σημείο εισροής του νερού από το έδαφος στη δεξαμενή

Το στόμιο από το εσωτερικό. Διακρίνονται οι φθορές από τα σχοινιά ανέλκυσης

Στην ευρύτερη περιοχή της Μονής βρίσκονται επίσης, το εκκλησάκι του Αγ. Νικολάου, μια φυσική πηγή με λίγο νερό, και τέλος η σπηλιά στην οποία "εμφανίστηκαν" τα λείψανα των Αγίων Φανέντων, Γρηγορίου, Θεοδώρου, Λέοντος, που φαίνεται στις παρακάτω φωτογραφίες.




Έρευνα για τις υπόγειες στοές της αρχαίας ακρόπολης
Επιστρέφουμε τώρα στον λόφο της κύριας ακρόπολης (Κάστρο). Υπάρχει μια παράδοση που αναφέρει την ύπαρξη μικρής σήραγγας, από το εσωτερικό των τειχών προς ένα πηγάδι που βρίσκεται έξω από αυτά. Για την επάρκεια νερού, στα κάστρα υπήρχαν δεξαμενές και στέρνες που πολλές φορές συγκοινωνούσαν με πηγάδια μέσω σηράγγων, κι από ’κει οι έγκλειστοι μπορούσαν να πλησιάσουν την πηγή του νερού για την ανανέωση των αποθεμάτων. Αν η πηγή έπεφτε στα χέρια των εχθρών, ανακαλύπτοντας πως οι πολιορκούμενοι είχαν πάντα νερό, τότε η υδροδότηση κοβόταν και το κάστρο “λύγιζε”. Αυτά γράφει ο Σ. Μολίνος αναφερόμενος στα κάστρα, αλλά ο J. Partsch είναι καχύποπτος για την περίπτωση του κάστρου της Σάμης…
Στη δική του μελέτη, αναφέρει ότι στο δυτικό μέρος του λόφου της ακροπόλεως διακρίνονται τα λείψανα αρχαίας δεξαμενής, η οποία ήταν αναγκαία για τη φρουρά, επειδή το μόνο κοντινό πηγάδι βρισκόταν εκτός των τειχών, κοντά στο ανατολικό τους μέτωπο. Γράφει ότι διατηρείται μεν η ανάμνηση καλυμμένης εισόδου, η οποία λέγεται ότι οδηγούσε από το φρούριο σ’ αυτό το άλλοτε κρυμμένο πηγάδι, «αλλά ετούτοι οι υπόγειοι δρόμοι ανήκουν στα μάλιστα ύποπτα εφευρήματα της σοφίας των οδηγών»...
Όμως η παραπάνω παράδοση έχει διατηρηθεί έντονα στους ανθρώπους που γνωρίζουν την περιοχή από παλιά, και εντός του δυτικού περιβόλου των τειχών, υπάρχει πράγματι ένας υπόγειος χώρος που παραπέμπει σε δεξαμενή. Θα μπορούσε βέβαια να ταυτοποιηθεί ίσως και ως αποθηκευτικός χώρος, ακόμα και ως ταφικός θάλαμος.
 
Η είσοδος του θαλάμου, προφυλαγμένη


Μπάζα στο εσωτερικό. Δεν φαίνεται να καλύπτουν κάποιο υπόγειο πέρασμα


Στο εσωτερικό του, όπως βλέπουμε στις προηγούμενες φωτογραφίες, δεν φαίνεται να υπάρχει υπόγεια δίοδος, ωστόσο, μέσα στο πηγάδι ανατολικά έξω από τα τείχη, υπάρχει χτισμένο άνοιγμα προς την πλευρά των τειχών, που διαψεύδει την καχυποψία του Partsch. Πάντως, η δεξαμενή δεν μπορεί να γέμιζε από το πηγάδι απ'ευθείας, καθώς βρίσκεται υψηλότερα από τη στάθμη του, αλλά ίσως να υπήρχε πράγματι υπόγεια επικοινωνία από άλλο σημείο του περιβόλου προς το πηγάδι, για μεταφορά νερού προς αυτή. Να σημειωθεί, τέλος, ότι το πηγάδι, συνολικού βάθους 6 μέτρων, ουσιαστικά αποτελείται από το στενό δίμετρο στόμιο και έναν καμαροσκεπή θάλαμο συλλογής υπογείων υδάτων (υδρομάστευσης) μήκους/πλάτους/ύψους, περίπου 6x3x4 m. Η δε κατασκευή του μοιάζει να έγινε σε υστερορωμαϊκή και όχι σε αρχαία εποχή.

Το κρυμμένο στόμιο του πηγαδιού


 Ο υπόγειος θάλαμος υδρομάστευσης από λιθοδομή με κεραμικά

Το περίφημο άνοιγμα με μεταγενέστερο χτίσιμο, διαστάσεων περίπου 1.50 x 2.00


Κατά την επίσκεψή μας τον Αύγουστο του 2014, στον θάλαμο βρέθηκε νερό βάθους 2 μέτρων. Πίσω από το χτίσιμο, το οποίο δεν φτάνει ακριβώς ως την κορυφή του τόξου, διακρίνονται μπάζα, που ίσως δικαιολογούν τον αποκλεισμό της υπόγειας διόδου από τον θάλαμο. Κατά την πιο πάνω θεωρία που υποστηρίζει την παρουσία (καθοδικής) σήραγγας προς το πηγάδι, πιθανώς αυτή να κατέπεσε, και τότε την απέκλεισαν χτίζοντας το άνοιγμα, διατηρώντας το νερόκαθαρό από τα μπάζα. Κατά τη θεωρία αυτή, το νερό του θαλάμου εισχωρούσε στην άκρη της σήραγγας, και το συνέλεγαν φτάνοντας μέχρι εκεί, έχοντας ξεκινήσει από άνοιγμα στο εσωτερικό των τειχών.
Άλλη, διαφορετική θεωρία θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι το άνοιγμα ανήκε σε σήραγγα υδρομάστευσης προς την υπόγεια πηγή, ενώ μια τρίτη, ότι το άνοιγμα αυτό μπορεί να συνέδεε τον υφιστάμενο θάλαμο μέ έναν διπλανό, όπως συχνά συνέβαινε σε δεξαμενές μεσαιωνικών κάστρων. Σε κάθε περίπτωση η δίοδος αποκλείστηκε λόγω πτώσης της κατασκευής που υπήρχε από πίσω της. 

Λεπτομέρεια της κατασκευής με χρήση κεραμικών στοιχείων



Η παλιά δεξαμενή, η γαλαρία της πηγής και το ρωμαϊκό βαλανείο
Η παράδοση που αναφέρθηκε στην αρχή τώρα, μιλάει για μεγαλύτερη υπόγεια διαδρομή, από το πηγάδι μέχρι την κοντινότερη παραλία, εννοώντας προφανώς αυτή του “Λουτρού”. Οι δυο αναφορές αλληλοσυμπληρώνονται, περιγράφοντας επικοινωνία του εσωτερικού του κάστρου με το εξωτερικό πηγάδι μεν, αλλά και σύνδεση με την παραλία στους πρόποδες του λόφου, που θα μπορούσε να αποτελεί δίοδο διαφυγής, όπως συνηθιζόταν στα κάστρα. Τέτοια σήραγγα αναφέρεται για το κάστρο του Αγίου Γεωργίου στο Αργοστόλι. Στο κάστρο της Σάμης, η θρυλούμενη στοά, εκτός από οδό διαφυγής προς τη θάλασσα, θα μπορούσε να αποτελεί και μυστικό πέρασμα προς τα λουτρά που βρίσκονταν εκεί, όπου σήμερα σώζονται ερείπια ρωμαϊκού βαλανείου. Από πού όμως τροφοδοτούνταν αυτές οι υδραυλικές εγκαταστάσεις;
Στον επάνω δρόμο υπάρχει επίσης παλαιά δεξαμενή ύδρευσης του οικισμού (τέλη 19ου αι.), τροφοδοτούμενη από πηγή (Quelle) που σημειώνει και ο Partschστον παραπάνω χάρτη.

Η δεξαμενή και στο πλάι ο θάλαμος ρύθμισης παροχής

Καπάκι επίσκεψης στην οροφή της δεξαμενής

Στο εσωτερικό του πλαινού θαλάμου
   
Σώζεται ακόμα η παμπάλαια βάνα!

Η είσοδος του θαλάμου, από το εσωτερικό

Μάλλον όμως δεν πρόκειται για φυσική πηγή, αλλά για συλλογή νερού, που κατέληγε στη δεξαμενή μέσα από άγνωστης αφετηρίας ρηχό υπόγειο κανάλι, το οποίο εντόπισα στα 2 μέτρα (το πολύ) βάθος από την επιφάνεια, λίγο παραπάνω από τη δεξαμενή, εντός οπής που είχε προκύψει από καθίζηση του εδάφους, το καλοκαίρι του 2012.  

 

Μικρή διαρροή του νερού αυτού καταλήγει -ως άλλη πηγή- λίγα μέτρα χαμηλότερα, σε μια πιο σύγχρονη υπόγεια σήραγγα, στην είσοδο της οποίας σήμερα υπάρχει σιδερένια πόρτα, ενώ άλλοτε υπήρχε κρήνη. Λίγα μέτρα μακρύτερα από το σημείο αυτό είχε εντοπιστεί παλαιότερα η είσοδος μιας αρχαίας σήραγγας που ταυτίστηκε με την κατάληξη της θρυλικής εξόδου διαφυγής του κάστρου.

 Η είσοδος της στοάς, κάτω από τα ερείπια των ρωμαϊκών λουτρών

 
Η σήραγγα "της πηγής" διατομής 0,80 x 1,50 m, είναι σχήματος "Γ " που αποτελείται από ορθή γωνία με δύο σκέλη μήκους 7 και 12 μέτρων αντίστοιχα, και καταλήγει σε σημείο όπου το χειμώνα απορρέει το νερό που κάποτε τροφοδοτούσε την κρήνη. 

Α΄ σκέλος: καταλήγει σε τυφλή ασυνέχεια μετά τη διασταύρωση με το Β΄

Διασταύρωση των δύο κλάδων
Μήπως πίσω από τον πρόχειρα χτισμένο τοίχο υπήρχε αρχαία τροφοδοσία από το ρωμαϊκό βαλανείο που σχετίζεται με τη θρυλική σήραγγα; Αλλιώς ποιος ο λόγος να υπάρχει η προέκταση του Α΄σκέλους; 

 Β΄ σκέλος: καταλήγει στην "πηγή" (τοίχωμα που αναβλύζει λίγο νερό)

 
Στο πέρας του μήκους, σε βάθος 2.50 m από την επιφάνεια, υπάρχει φρεάτιο επίσκεψης.



Άνω: το μεταλλικό σκέπασμα του φρεατίου, κάτω: επιστρέφοντας στην αρχή.



Παρατηρούμε λοιπόν με όλα τα παραπάνω, διαχρονική παρουσία νερού στην ίδια τοποθεσια. Επομένως, η υποτιθέμενη στοά του κάστρου, που είχε λόγο να φτάνει στο σημείο αυτό, ίσως να ήταν και η ίδια σήραγγα υδραγωγείου που μετέφερε νερό προς τις εγκαταστάσεις στο Λουτρό. Εάν όμως δεχτούμε την ύπαρξή της, τίθεται το πρόβλημα της τεράστιας κλίσης που έπρεπε να έχει. Ειδικά δε αν ξεκινούσε από πηγάδι της κορυφής, αυτό θα έπρεπε να είναι πάρα πολύ βαθύ, και επιπλέον να υπάρχουν κάθετες υδατοπτώσεις κατά την πορεία, μια θεωρία που μάλλον απορρίπτεται από μόνη της...

 Τμήμα της αρχαίας οχύρωσης πάνω από το Λουτρό
 
Η θρυλούμενη σήραγγα διαφυγής του κάστρου & μια μαρτυρία
Το 1956 αποφασίστηκε η κατασκευή σφαγείου στο Λουτρό της Σάμης, ακριβώς στη θέση όπου βρίσκονταν τα λουτρά των Ρωμαίων. Θα μεταφερθούμε για λίγο σε εκείνη την εποχή, προσπαθώντας να αναπαραστήσουμε τα γεγονότα, βάσει μιας διήγησης…
 
…Οι εργασίες είχαν ξεκινήσει, και το συνεργείο δούλευε ήδη αρκετές ώρες την ημέρα αποκαλύπτοντας διάφορα ρωμαϊκά ευρήματα, ανάμεσα στα οποία και κάποιους τύπους υδραγωγών, αλλά και έξι ή επτά πέτρινες μπανιέρες με σκαλιστά ημικυκλικής διατομής λούκια. Όμως η μεγάλη ανακάλυψη, έγινε μία από τις επόμενες μέρες.
Οι εργάτες, που ήταν και κάπως κουρασμένοι από τη δουλειά των προηγούμενων ημερών, έσκαβαν στο έδαφος για τα θεμέλια, όταν κάποια στιγμή έπεσαν σε κενό… Συνέχισαν να σκάβουν πιο προσεκτικά καθαρίζοντας το σημείο, μέχρι που σιγουρεύτηκαν ότι μπροστά τους έβλεπαν την είσοδο μιας στοάς, που κατευθυνόταν προς το εσωτερικό του βουνού! Στο πλάι της εισόδου, που ήταν ψηλή με λαξευτή διακόσμηση σαν κορνίζα, υπήρχε μια πέτρινη βάση. Σε μια μικρή πλάκα διαστάσεων περίπου 30 επί 40 εκατοστά ήταν σκαλισμένη μια αρχαία επιγραφή με κεφαλαία γράμματα, που απήυθηνε χαιρετισμό, αναφέροντας «ΧΑΙΡΕ ΥΛΑΡΑ ΧΑΙΡΕ» (υλαρά=ευχάριστα).
Αυτό που τους ενδιέφερε όμως, ήταν το τούνελ που ανοιγόταν μπροστά τους. Ξεκίνησαν λοιπόν διστακτικά να περπατούν αργά προς τα μέσα, αρχίζοντας -καθώς συνήθιζαν το αμυδρό φως- να παρατηρούν ότι η κατασκευή των τοιχωμάτων της στοάς ήταν από μικρές πέτρες χτισμένες με περίτεχνο τρόπο, ενώ η οροφή της “έκλεινε” με μεγάλες λευκές πέτρινες πλάκες τοποθετημένες ανά δύο, σχηματίζοντας τρίγωνο. Συνέχισαν να προχωρούν με όλες τις αισθήσεις τους σε επιφυλακή και χωρίς να το καταλάβουν, πρέπει να είχαν εισχωρήσει γύρω στα 40 μέτρα, όταν είδαν τις πλάκες της οροφής μπροστά τους να έχουν καταπέσει… Θα μπορούσαν να περάσουν από κάτω με λίγη ίσως προσπάθεια, αλλά ούτε που πρόλαβαν να σκεφτούν κάτι τέτοιο! Είχαν ήδη κάνει μεταβολή, και σχεδόν τρέχοντας είχαν βρεθεί έξω! Συνήλθαν από τον φόβο που τους κυρίευσε, και αναλογίστηκαν τι έκαναν, γοητευμένοι από την ανακάλυψή τους, που πιθανότατα αφορούσε ρωμαϊκό τούνελ υδραγωγείου τροφοδοσίας του βαλανείου, από την παραπλήσια πηγή.
Επίσης, λίγα μέτρα δεξιότερα, ειπώθηκε ότι βρέθηκε και μια στενότερη στοά με άνοιγμα πλάτους περίπου 50 εκατοστών. Ίσως, έλεγαν, να συναντούσε τη μεγάλη σε κάποιο ύψος… Οι μαρτυρίες είναι ασαφείς σε τέτοιο βαθμό, που πλησιάζουν μυθολογικές προσεγγίσεις. Εξάλλου, τοπικός θρύλος αναφέρει ότι η μεγάλη στοά, που μπορούσε να κινηθεί και άμαξα (!) στο εσωτερικό της, προοριζόταν για τη βασίλισσα, και η μικρή για το στρατό συνοδείας της. Η βασίλισσα, (παρόμοιοι θρύλοι και άλλων περιοχών, μιλούν αορίστως για κάποια βασίλισσα) χρησιμοποιούσε τη στοά για να κατεβαίνει με ασφάλεια από το κάστρο για το λουτρό της, ενώ σε ενδιάμεσο σημείο της διαδρομής αναφέρεται η ύπαρξη πέτρινων καθισμάτων στα πλαϊνά, από κάποιους που υποτίθεται ότι εισχώρησαν από το κάστρο, αλλά παρακάτω η συνέχεια ήταν γκρεμισμένη… 

Κλείνοντας, να σημειώσουμε ότι για την αποδοχή ή απόρριψη των παραπάνω διηγήσεων, αρκεί να αναλογιστούμε το πρόβλημα της κλίσης του υποτιθέμενου υπόγειου περάσματος, που πρέπει να καλύψει υψομετρική διαφορά τουλάχιστον 200 μέτρων από την κορυφή, διανύοντας μόλις 700 μέτρα! Τέλος, το τοπωνύμιο “Σκαλιά” σε ερημωμένη “γειτονιά” της περιοχής στη βόρεια πλευρά των τειχών (βλ. χάρτη), δίνει την ιδέα κλιμακωτής ίσως σήραγγας, αν αποφασίσουμε να υπερασπιστούμε την τοπική παράδοση. Το ανακαλυφθέν άνοιγμα της στοάς πάντως, που διατηρήθηκε για κάποια χρόνια προφυλαγμένο με καγκελόπορτα, ταυτιζόταν για τους ντόπιους με την έξοδο διαφυγής του κάστρου, ενώ σήμερα δεν υπάρχει... Η είσοδος μαζί με την επιγραφή πρέπει να καλύπτονται από χώματα στην πίσω πλευρά του κτιρίου που σήμερα αποτελεί αποθήκη.

 Το σφαγείο. Στο μέσον της πίσω όψης εντοπίστηκε κατά την εκσκαφή η στοά


Ο υπόγειος ταφικός θάλαμος στη Ζωοδόχο Πηγή του Πριάμου 
H εκκλησία της Σάμης πριν τους σεισμούς (1953) ήταν η Παναγία η Λουτριώτισσα(Κοίμησις Θεοτόκου) στην ίδια θέση όπου σήμερα είναι το εκκλησάκι του νεκροταφείου. Η Ζωοδόχος Πηγή, αν και ιδιωτική, υπήρξε η επόμενη εκκλησία της Σάμης. Άρχισε να χρησιμοποιείται όταν χτίστηκε από τον κτήτορά της Γεράσιμο Πριάμο το 1907, ο οποίος και την προσέφερε ως δωρεά στη Σάμη (Αιγιαλός). Κατά την περίοδο 1914 – 1922 εμφανίστηκε και το νεκροταφείο, οπότε η Λουτριώτισσα ξεκίνησε να αναλαμβάνει σταδιακά χρέη κοιμητηριακού ναού. Το 1953 γκρεμίστηκε, και τότε πήρε τη θέση της το σημερινό εκκλησάκι του νεκροταφείου. Η Ζωοδόχος πηγή εξακολούθησε -πληγωμένη- να υπηρετεί τη Σάμη, μέχρι να χτιστεί ο μεγάλος σημερινός ναός που πήρε το όνομα της παλιάς εκκλησίας (Κοίμηση Υπεραγίας Θεοτόκου ή Παναγία Λουτρού). Είναι μεγάλη βασιλική η οποία πριν από το 1953 διέθετε και μεταλλικό τρούλο. Ο σεισμός την κατέστρεψε σε μεγάλο βαθμό, γκρεμίζοντας τη στέγη και το μεγαλύτερο μέρος των εξωτερικών τοίχων από τη μέση και πάνω. Διατηρώντας την υφιστάμενη βάση, ο στρατός την ανακατασκεύασε πρόχειρα με ξύλα, για να μη μείνει ο τόπος δίχως εκκλησία, εφόσον η παλαιότερη του νεκροταφείου είχε γκρεμιστεί εντελώς. Η ξύλινη κατασκευή αργότερα ντύθηκε με λαμαρίνες, κι έτσι η Ζωοδόχος Πηγή πήρε τη μορφή με την οποία σώζεται μέχρι σήμερα.

  
Μπαίνοντας στο εγκαταλειμμένο προαύλιο, διαπιστώνουμε ότι το καμπαναριό έχει πέσει, όπως και η σκάλα του, και οι καμπάνες βρίσκονται χαμηλότερα. Η δεξιά καμπάνα μάς πληροφορεί: «ΖΩΟΔΟΧΟΣ ΠΗΓΗ ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ Ν. ΠΡΙΑΜΟΥ ΤΟΥ ΑΙΓΙΑΛΟΥ ΣΑΜΗΣ 1907». Η αριστερή προστέθηκε ένα χρόνο αργότερα: «Γ. ΠΡΙΑΜΟΣ 1908 ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΑΘΑΝ. ΒΟΓΙΑΝΤΖΗ, ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ». Στην αριστερή μεγάλη πλευρά του ναού, πίσω από τη βάση του καμπαναριού, μπορούμε να παρατηρήσουμε στον τοίχο ακριβώς μπροστά από τα σκαλιά που οδηγούν στην πλαϊνή είσοδο, τα ίχνη από τα παλιά σκαλοπάτια που ανέβαιναν κάποτε ως τις καμπάνες... Αν σταθούμε εμπρός από την είσοδο της εκκλησίας και το καμπαναριό και κοιτάξουμε καλά την αριστερή της γωνία, θα διαβάσουμε (χαραγμένα γράμματα) ότι ο Γερ. Ν. Πριάμος γεννήθηκε στα Χαλιωτάτα Σάμης το 1862!


Εντός του προαυλίου, υπάρχει επίσης μια πέτρινη επιγραφή τοποθετημένη σε βάση στο έδαφος: «Ο ΝΑΟΣ ΟΥΤΟΣ ΕΙΝΑΙ ΚΤΗΜΑ ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ Ν. ΜΠΡΙΑΜΟΥ, ΕΚΤΙΣΘΗ ΕΝ ΕΤΕΙ 1907». Επιπλέον, μία στήλη με δύο προτομές, η πρώτη ενός μεσήλικα με μουστάκι, ενώ η δεύτερη -σκαλισμένη κάτω από την πρώτη- ενός νεαρού άνδρα. Διαβάζουμε: «ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Ν. ΠΡΙΑΜΟΣ, ΕΓΕΝΝΗΘΗ 19 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 1862, ΑΠΕΒΙΩΣΕ 16 ΜΑΪΟΥ 1931 και ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Γ. ΠΡΙΑΜΟΣ, ΕΓΕΝΝΗΘΗ 23 ΜΑΡΤΙΟΥ 1888, ΑΠΕΒΙΩΣΕ 8 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 190(5)». Πίσω από τις προτομές, μια είσοδος με σκαλοπάτια οδηγεί προς τα κάτω, δηλαδή προς το υπόγειο της εκκλησίας! Πρόκειται περί ταφικού θαλάμου μέσα στον οποίο υπάρχουν οι τάφοι των Πριάμων. Μπροστά μας υπάρχει μια μαύρη κλειδωμένη σιδερένια πόρτα, στο ανώφλι της οποίας διαβάζουμε (με δυσκολία σήμερα πια) τα ασβεστωμένα γράμματα: «ΟΙ ΤΑΦΟΙ ΤΩΝ ΚΤΗΤΟΡΩΝ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥΤΟΥ» και από κάτω συμπληρωμένο «ΤΟ 1907».  


Ο θάλαμος είναι μικρός με τοξωτή οροφή, ενώ δεν φαίνεται να υπάρχουν περισσότεροι υπόγειοι χώροι. Στο εσωτερικό του υπάρχουν τρεις υπερυψωμένοι μαρμάρινοι τάφοι με δυτικό προσανατολισμό και στα δεξιά τους, ενσωματωμένη στο δάπεδο, μία ακόμη μικρότερη μαρμάρινη πλάκα με νότιο προσανατολισμό. Στο πλάι αναγράφεται: «ΟΙ ΤΑΦΟΙ ΤΩΝ ΚΤΗΤΟΡΩΝ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ ΤΟΥ ΑΙΓΙΑΛΟΥ ΣΑΜΗΣ». Ο πρώτος τάφος πρέπει να ανήκει στη σύζυγο του Γερ. Πριάμου, με ημερομηνία θανάτου 5 Φεβρουαρίου 1953(;). Ο μεσαίος αναγράφει ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΠΡΙΑΜΟΣ, άρα ο τρίτος είναι του υιού Ευάγγελου, που πέθανε σε ηλικία μόλις 17 ετών. Η τέταρτη πλάκα, η μικρή (δεν φαίνεται στη φωτογραφία), προβληματίζει αρκετά με τον τρόπο που είναι τοποθετημένη, αλλά και για το πιθανό περιεχόμενό της, καθώς αναγράφει ότι περιέχει τα οστά κάποιων αποθανόντων το 1907(;). Η παρουσία της μπορεί βέβαια να υποδηλώνει την ύπαρξη μιας επιπλέον κρύπτης ή οστεοφυλακίου κάτω από τον χώρο αυτό, ή απλούστερα την ύπαρξη θαμμένων οστών στο έδαφος. 


Σάμη κάτω από τον δρόμο (ο υπόγειος χείμαρρος)
Από το ιστολόγιό μας, έχουμε παρουσιάσει κατά καιρούς μεγάλες υπόγειες διαδρομές της Αθήνας, βαδίζοντας μέσα σε σήραγγες καλυμμένων ρεμάτων, διανύοντας δίκτυα σύγχρονων υπονόμων για τα όμβρια της πρωτεύουσας. Το θέμα αυτό, που κατατάσσεται διεθνώς στη θεματολογία της αστικής εξερεύνησης, δείχνει να κινεί το ενδιαφέρον όλο και περισσότερων αναγνωστών, καταλήγοντας να μοιάζει συναρπαστικό, παρά τις δυσκολίες που επιφυλάσσει για τους συμμετέχοντες, όπως η παρουσία μολυσμένων νερών και παράνομων λυμάτων.
Εδώ θα παρουσιάσουμε μια μικρή αντίστοιχη υπόγεια διαδρομή και στη Σάμη, μήκους 500 περίπου μέτρων. Είναι η σήραγγα από μπετόν υπογειοποίησης ενός μικρού χειμάρρου, που καταλήγει στη θάλασσα περνώντας μέσα από τεμμάχια γης στα οποία αναπτύσσονται γεωργικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες στο επίπεδο της μεμονωμένης κατοικίας. 
Όμως θέλω να καταγγείλω ότι, ακόμα κι εδώ, σε μια μικρή επαρχιακή κωμόπολη, όπου θα 'πρεπε "να γνωρίζουμε ότι κάτω από το σπίτι μας ή την αυλή μας περνάει ο εν λόγω αποχετευτικός αγωγός με ρόλο να οδηγεί τα νερά των βροχών στη θάλασσα για να μην πλημμυρίζουμε, εμείς διοχετεύουμε σ' αυτόν μέσω παράνομων συνδέσεων λύματα ή μολυσμένα απόβλητα (δεν γνωρίζω τι είδους, αλλά ευτυχώς σε μικρές ποσότητες), τα οποία όταν βρέξει θα καταλήξουν μέσα στο κτήμα του γείτονά μας που μένει παρακάτω, και στη συνέχεια πιθανόν μέσα στο φαγητό του".  Π.Δ.
 Η υπόγεια πορεία του ρέματος και η μικρή παράλληλη διακλάδωση

Παρακάτω, παρουσιάζεται η διαδρομή της στοάς υπογείως. Στην αρχή της (βλ. άνω χάρτη) ενσωματώνει ένα παλιό πέτρινο γεφυράκι, ενδεχομένως αγγλικό, όπως αυτό που πρέπει να υπήρχε και στο τέλος της, αλλά καταστράφηκε. Επίσης προς το τέλος, συναντάμε μια μικρή και στενή πέτρινη διακλάδωση, η οποία προϋπήρχε του έργου, με ρόλο να συγκεντρώνει τα νερά του κεντρικού δρόμου ή του γυμνασίου, μπροστά και κάτω από την αυλή του οποίου διέρχεται.
 Είσοδος κάτω από τον δρόμο

 Ότι σώθηκε από το παλιό πέτρινο γεφύρι

 Φρεάτιο επίσκεψης από τον δρόμο

 Πλαϊνή παράπλευρη είσοδος


 Η πρώτη μεγάλη στροφή δεξιά (βλ. χάρτη)

 Μεταλλική σχάρα του δρόμου

 Από κάτω...

 ...και από πάνω! (πριν "βγούμε" στον κεντρικό)

 Η στοά αμέσως μετά στρίβει αριστερά, συνεχίζοντας παράλληλα με τον κεντρικό

 Λίγα μέτρα παρακάτω υπάρχει διακλάδωση (πριν το γυμνάσιο)

 Συνεχίζουμε ευθεία, συναντώντας τη στενή παράλληλη σήραγγα

 Μία ακόμα μεταλλική σχάρα ακριβώς έξω από το γυμνάσιο

 Στο εσωτερικό της στενής στοάς (με τα λιθόκτιστα τοιχώματα)

 Βρισκόμαστε (υπογείως) κάτω και μπροστά από το γυμνάσιο

 Στη συνέχεια η στοά στρίβει συναντώντας παλιές εγκαταστάσεις

 Ορθή γωνία - στροφή δεξιά, προς την κύρια στοά...

 ...περνώντας υπογείως στην απέναντι πλευρά του δρόμου.

 Μια νυχτερίδα, αναστατωμένη από την παρουσία μου

 Και μια σαύρα (σαμιαμίδι) με λίγη μόνο χρωστική στο δέρμα της

 Η κύρια στοά. Εδώ οδηγούμαστε και από τη δεξιά προηγούμενη διακλάδωση

 Διασχίζοντάς την, συνεχίζουμε προς την έξοδο στο κτήμα

 Έξοδος

 Αριστερά, χαμηλή στοά που ενώνει το κτήμα με την απέναντι πλευρά του δρόμου

 Η παράνομη εισροή λυμάτων ή αποβλήτων στο ενδιάμεσο της διαδρομής

 Επιστρέφοντας και βγαίνοντας από το αρχικό σημείο εισόδου

Έξοδος και πάλι στην αρχή

* Η φωτογραφία και η "καταγγελία" της παράνομης διάθεσης λυμάτων, δημοσιεύτηκε ευελπιστώντας να φτάσει εμμέσως μέχρι τον υπεύθυνο, στοχεύοντας να σταματήσει η παροχή τους στο ρέμα, και κατ' επέκταση στο κτήμα και τη θάλασσα.  Π.Δ.

Οι δύο μικρές Γρούσπες (σπηλαιοβάραθρα) της Σάμης στο Θρόγανο
Θεωρήσαμε καλύτερο να κλείσουμε αυτή τη μεγάλη μας ξενάγηση στους μυστικούς άγνωστους και υπόγειους χώρους της Σάμης, αρχαιότερους και νεότερους, καλύπτοντας -πιστεύουμε- ολόκληρο το φάσμα του ερευνητικού εδιαφέροντος που αντιπροσωπεύει η Αστική Σπηλαιολογία, με μια καθαρά σπηλαιολογική επίσκεψη, σε δύο από τα κοντινότερα αλλά και μικρότερα σπηλαιοβάραθρα της ευρύτερης περιοχής. Εκτός από το γνωστό σπήλαιο της Δρογγαράτης και το λιμνοσπήλαιο της Μελισσάνης, τα οποία είναι επισκέψιμα και ανοικτά για το κοινό, στην ευρύτερη περιοχή του κάμπου της Σάμης υπάρχουν περισσότερα (και μεγαλύτερα) σπήλαια και κυρίως ανοικτά σπηλαιοβάραθρα (ενίοτε με λίμνη, όπως η Μελισσάνη) τα οποία στην τοπική διάλεκτο ονομάζονται Γρούσπες (ή Βρούσπες). 
Μερικά από αυτά είναι: η Ζερβάτη, τα σπήλαια Χοιριδόνι και Σωτήρα, η Αγία Ελεούσα (85 m), το Αγγαλάκι (75 m), οι Άγιοι Θεόδωροι (70 m), ενώ αντίστοιχα συναντώνται και σε άλλες περιοχές του νησιού μεμονωμένα, όπως η Γρούσπα στα Ραζάτα και η Γρούσπα στην ερειπωμένη Μονή Αγίου Νικολάου. Σε απόσταση λίγο μικρότερη του ενός χιλιομέτρου από την κεντρική διασταύρωση της Σάμης (βλέπε παραπάνω, όπου η είσοδος του υπόγειου ρέματος) ακολουθώντας την κατεύθυνση προς Αργοστόλι, και περίπου άλλο ένα χιλιόμετρο στρίβοντας δεξιά από τον κεντρικό, στην περιοχή Θρόγανο, βρίσκονται δύο ακόμη μικρότερες γρούσπες, αυτές που θα επισκεφτούμε κατά την παρούσα ξενάγηση.
Ενώ τα περισσότερα από τα προαναφερόμενα βάραθρα (ειδικά τα βαθύτερα) απαιτούν τη χρήση σχοινιού και ειδικών σπηλαιολογικών τεχνικών και εξοπλισμού για την προσέγγιση στο εσωτερικό τους, σε αυτά τα δύο, η πρόσβαση μπορεί να πραγματοποιηθεί και ελεύθερα (χωρίς εξοπλισμό), με πάρα πολύ μεγάλη όμως προσοχή για κάποιον μη ειδικό. Το συνολικό βάθος κάτω από την επιφάνεια δεν μοιάζει να είναι πολύ μεγαλύτερο των δέκα μέτρων, και ο σταλακτιτικός και σταλαγμιτικός διάκοσμος δεν είναι ιδιαίτερα πλούσιος σε σχέση με άλλα σπήλαια. Παρ' όλα αυτά, αποτελούν αναμφισβήτητα ένα ακόμη (διπλό μάλιστα) σημείο αναφοράς για τον σπηλαιολογικό πλούτο της περιοχής, ο οποίος εξερευνάται συνεχώς τα τελευταία χρόνια από μέλη της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας (ΕΣΕ), και εντυπωσιάζει.
Είναι το βάραθρο Ξερογρούσπι (ή Τρύπα Αγγελάτου), και η Βρούσπα (ή Ξεροβρούσκι), που βρίσκονται σε μια απόσταση μόλις 25 μέτρων μεταξύ τους, εκατέρωθεν αγροτικού δρόμου. Η ονομασίες τους δείχνουν ότι σε αντίθεση με τις περισσότερες από τις μεγάλες γρούσπες που έχουν νερό (λίμνες) στον πυθμένα τους, αυτές είναι ξερές.  Σας αφήνουμε όμως να απολαύσετε τις ομορφότερες εικόνες από την εντυπωσιακή είσοδο και το εσωτερικό τους!

 Ξερογρούσπι








 Βρούσπα






Κείμενο, φωτογραφίες: Παναγιώτης Δευτεραίος
Δραστηριότητα: αστική σπηλαιολογία (urban speleology) 
Συμμετείχαν: Παναγής Σκλαβουνάκης, Γεράσιμος Δευτεραίος, Παναγιώτης Δευτεραίος
Πληροφορίες κειμένου: 
1. Περιοδικό ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ (Ελεύθερος Τύπος), τεύχος 180, Σεπτέμβριος 2014*
2. Joseph Partsch, Κεφαλληνία και Ιθάκη: Γεωγραφική μονογραφία, α΄ έκδοση:1890
3. Γεώργιος Φ. Αντζουλάτος, Σάμη: Εισαγωγική σπουδή στην Ιστορία της, 1998
4. Γεράσιμος Γ. Αποστολάτος, Ομήρου Οδύσσεια (τόμος τέταρτος), 2008
5. Στρατής Μολίνος, Θρύλοι των κάστρων μας, 1995

* στο τεύχος αυτό δημοσιεύτηκε μεγάλο μέρος του κειμένου, για πρώτη φορά, σε άρθρο μου βασισμένο σε μαρτυρίες και τοπικούς θρύλους της περιοχής

Το υλικό που παρουσιάζεται στην παρούσα δημοσίευση έχει προκύψει από συνεχείς έρευνες των τελευταίων 8 ετών στην περιοχή. Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τον Παναγή Σκλαβουνάκη, με τον οποίο μοιραστήκαμε κάποιες από αυτές. Επίσης τον πατέρα μου Γεράσιμο (που με συντρόφευσε σε όλες) για την πολύτιμη βοήθειά του, τον νονό μου Σπύρο Ρωμανό για τη διήγηση σχετικά με την ανακάλυψη της στοάς του Λουτρού, και τον Αλέξη Τσεκούρα για τις οδηγίες του, με τις οποίες εντοπίσαμε τις Γρούσπες. Π.Δ.

Κατηγορίες:
Σχόλια